جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله آرای ساموئل آیزنشتاد در شرح ظهور بینش‌های متعالی در ادیان عصر محوری، به روش توصیفی-تحلیلی بررسی شده است. آیزنشتاد مهم‌ترین دگرگونی دینی در عصر محوری را ظهور بینش‌های متعالی در ادیان یهودی، کنفوسیوسی، هندوئی و بودائی می‌داند. بنا به ارزیابی‌های او، بینش‌های متعالی ناظر به تمایز میان دو عرصۀ نظم متعالی (پالوده) و نظم دنیوی (آلوده) بودند و کوشش برای رفع تنش میان آن‌ها منجر به نهادینه‌شدن چند جهت‌گیری مختلف در ادیان عصر محوری شد: جهت‌گیری این‌جهانی (انجام درست امورات دنیوی) در دین کنفوسیوسی؛ جهت‌گیری آن‌جهانی (کناره‌گیری از امور دنیوی به منظور رستگاری) در ادیان هندوئی و بودائی؛ جهت‌گیری توامان این‌جهانی و آن‌جهانی (قوانین شریعت‌مدار، جهت‌گیری نیایشی، دستورالعمل‌های آئینی و مَنهیات اخلاقی) در دین یهودی. در نظر آیزنشتاد نهادینه‌شدن این رویکردها منجر به بازسازی نظام دنیوی در برخی جنبه‌ها شد: پدیدارشدن حاکمان سکولار که در برابر نظام متعالی پاسخگو و در برابر اَعمالشان مسؤول بودند؛ و مجزاشدن هویت جمعی مبتنی بر تقدّس از هویت‌های مبتنی بر مدنیّت و خاستگاه مجزا.

جوامع امروزی خواه ناخواه در معرض شرایطی قرار دارند که به­واسطۀ فرایند پیچیدۀ جهانی­شدن پدیدار گشته و ساحت­های گوناگون آن­ها اعمّ از اقتصاد، فرهنگ و سیاست متأثر از آن­ است. هرگونه سخن دربارۀ جنبش­های نوپدید دینی، از آن رو که به­مثابۀ پدیده­هائی جهان­محلی از امکانات برآمده از جهانی­شدن برای پیشبرد اهدافشان بهره می­گیرند و در معرض دگرگونی آموزه­هایشان از رهگذر تعاملات جهانی نیز هستند­، بدون ملاحظۀ چشم­اندازی جهانی ممکن نیست. بسیاری از جنبش­های نوپدید دینی در ژاپن، در بستر انقلاب فناوری اطلاعات و قرارگرفتن در معرض دادوستدهای اطلاعاتی جهان جهانی­شده، خود را با اقتضائات جهانی­شدن تطبیق داده­اند و حتی اگر در مواردی (نظیر آئوم­شینریکیو) در مخالفت با جهانی­شدن گام برداشته­اند، اما هم‌زمان از ظرفیت­های آن نیز استفاده کرده­اند. برخی از جنبش­های نوپدید دینی ژاپنی در عصر پساآئومی (نظیر کاگامیکیو) ، نه تنها جویای توامان هویت جهانی و هویت محلّی­اند، بلکه با ظاهرشدن در کسوت نوعی فرا-دین جهانی، خود را با اقتضائات برآمده از جهانی­شدن تطبیق داده­اند و معطوف­ به هر دو امر دینی و امر سکولار در عرصه­های محلّی و جهانی شده­اند.