جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان به‌عنوان جریان باطنی در طول تاریخ اسلام حضور جدی و غیر قابل انکاری داشته‌است. در نسبت مذهب شیعه با جریان عرفان و تصوف اسلامی، از ابتدای تاریخ تصوف نظرات و دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است. از منظر تاریخی آن‌گونه که مشهور است نسبت و نزدیکی تشیع و تصوف را به قرن هفتم و هشتم هجری قمری می‌رسانند. پژوهش پیش‌رو درصدد است با رویکردی توصیفی و براساس مطالعات کتابخانه‌ای از این نسبت در اندیشه‌های یکی از مفسران شیعی مشهور قرآن مجید یعنی ابوالفتوح رازی متوفی قرن ششم هجری قمری سخن بگوید. در پژوهش پیش‌رو با تاکید بر دیدگاه‌های ابوالفتوح در بحث‌های عرفان نظری به‌ویژه مباحث خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی و به نوعی بررسی مقایسه‌ای با دیدگاه‌های رایج عرفانی در حوزه‌های مذکور، پرداخته‌ایم. از منظر ابوالفتوح رازی احاطه به ذات خدا محال است و مواجهه ماسوی الله با خداوند در واقع مواجهه با خدای تصورشده در ذهن و ظن بشری است. هرچند الله به عنوان اسم خاص خدا و متمایز از سایر اسماء است، اما ذات الهی متفرد و بدون مشارک در صفات ذات است. او همچنین قایل است اسم غیر از مسمی است، و همچنین با تعریف و تقسیم‌بندی خاصی که از صفات الهی ارایه می‌کند آن‌ها را عین ذات دانسته، او در ارایه تقسیم‌بندی مراتب اسماء یا صفات رویکردی مشابه با مکتب ابن‌عربی اخذ نموده. او ضمن انکار رویت حسی خدا رویت واقعی را ابصار قلبی می‌داند. در حوزه مباحث جهان‌شناسی نیز ابوالفتوح دنیا را سرای فانی که باید از آن نجات یافت معرفی می‌کند و با طرح شیئیت داشتن معدوم معلوم به نحوی به نظریه اعیان ثابته به عنوان دیدگاهی برای توجیه بحث علم پیشین الهی نزدیک شده است. و در بحث آفرینش الهی نیز به بررسی و تطبیق دیدگاه او و بحث تجلی در ابن‌عربی پرداخته‌ایم. در بُعد انسان‌شناسی‌ با بررسی دیدگاه او پیرامون شناخت آدم و چگونگی آفرینش انسان، خلافت و شناخت فطرت انسانی از منظر وی به نزدیکی دیدگاه‌های او با نظریات مطرح در عرفان نظری در مکتب ابن‌عربی مواجهه می‌شویم و با طرح نظریه تبعیت علم و عالم از معلوم در حوزه جبر و اختیار انسان تقدیم او بر ابن‌عربی را در این مساله مطرح کردیم. در بحث‌های مذکور حتی در ظاهر برخی عبارات و محتوای جملات ابوالفتوح می‌توان نزدیکی اندیشه‌های او و دیدگاه‌های عرفانی رایج در مکتب ابن‌عربی را ادعا نمود.

جبر و اختیار همواره یکی از مهم‌ترین مسایل انسان‌شناسی در بین اندیشمندان مسلمان بوده است. این مساله در مکتب عرفانی ابن‌عربی نیز مورد توجه بوده است. ابن‌عربی در قرن هفتم هجری قمری در تصویر رابطه علم پیشینی الهی و اختیار آدمی و نفی جبر با طرح نظریه سرّ قدر و یا همان تابعیت علم نسبت به معلوم رویکردی متفاوت از اندیشه متکلمین را درپیش گرفته است. پژوهش پیش‌رو که با رویکردی توصیفی و براساس مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده، از نسبت اندیشه‌های یکی از مفسران شیعی قرآن مجید یعنی ابوالفتوح رازی متوفی قرن ششم هجری قمری با اندیشه‌های ابن‌عربی سخن می‌گوید. یافته‌های پژوهش براساس دیدگاه‌های این مفسر در بحث‌های جبر و اختیار، به‌ویژه چگونگی تصویر ابتلاء و امتحان آدمی با علم پیشین الهی ، نشان می‌دهد که نه فقط بین دیدگاه او در نفی جبر از آدمی با نظریات مطرح در مکتب ابن‌عربی تقارب وجود دارد، بلکه از پیشی گرفتن او بر ابن‌عربی در اندیشه عرفانی تبعیت علم از معلوم، حکایت می‌کند.

حدیث:«ما بدا لله مثل ما بدا فی اسماعیل» با یکی از عقاید اختصاصی شیعه، یعنی «بدا» ارتباط وثیق یافته است. برسی سندی نشان می دهد، این حدیث بیشتر در منایع امامیه وجود دارد و اکثر استاد آن، مرسل و مقطوع هستند. تنها سند معتبر در «اصل» زید نرسی آمده است که برخی اهل رجال، خود زید را توثیق نکرده اند، اما امامیه به جهت نقل اصل زید از سوی ابن ابی عمیر، این اصل را پذیرفته اند. در متن حدیث نیز لفظی که به امامت اسماعیل اشاره داشته باشد، وجود ندارد، اما به خاطر تفسیر عمدی زیدیان و سرایت این برداشت به دیگر فرقه های اسلامی، مسئله ای مورد مناقشه در تاریخ شده است. بررسی محتوایی حدیث نیز این نکته را بدست می دهد که این روایت، هیچ ارتباطی به امامت اسماعیل ندارد و حتی خود اسماعیلیان به خاطر تضادی که این حدیث با مبانی آنان دارد، توجه چندانی به این حدیث نکرده اند.

« بداء » با يكي از عقايد اختصاصي شيعه، يعني « ما بدا لله مثل ما بدا في اسماعيل » : حديث ارتباط وثيق يافته است. بررسي سندي حديث نشان مي دهد، اين حديث بيشتر در منابع اماميه زيد نرسي آمده « اصل » وجود دارد و اكثر اسناد آن، مرسل و مقطوع هستند. تنها سند معتبر در است كه برخي اهل رجال، خود زيد را توثيق نكرده اند، اما اماميه به جهت نقل اصل زيد از سوي ابن ابي عمير، اين اصل را پذيرفته اند. در متن حديث نيز لفظي كه به امامت اسماعيل اشاره داشته باشد، وجود ندارد، اما به خاطر تفسير عمدي زيديان و سرايت اين برداشت به ديگر فرقه هاي اسلامي، مسئله اي مورد مناقشه در طول تاريخ شده است. بررسي محتوايي حديث نيز اين نكته را به دست مي دهد كه اين روايت، هيچ ارتباطي به امامت اسماعيل ندارد و حتي خود اسماعيليان به خاطر تضادي كه اين حديث با مباني آنان دارد، توجه چنداني به اين حديث نكرده اند.

بررسی مفهومی گناه در کتاب مقدس عبری به جهت داشتن وسعت معنایی اهمیت دارد. این واژه در دوره­های متناوب یهودیت، منعکس­کننده باورهای مرکزی و ارزش‌های اصولی است. برای به دست آوردن مفهوم این واژه در کتاب مقدس عبری باید آن را در دوران نگارش کتاب مقدس بررسی کرد که طبق آن تحولات مختلف معنایی از گناه به دست می­آید. گناه در دوران اولیه یهودی کاملاً این‌جهانی بوده، انجام دادن چیزی است که خداوند از آن خرسند نیست و ملاک ناخرسندی نیز در فهم بشر نمی­گنجد. از دوران پادشاهان تا پیش از ویرانی معبد، تخلف از دستورهای تورات ملاک و معیار گناه بوده و خطا نسبت به هم­نوع همچون فساد اجتماعی، اجرا نکردن عدالت و استثمار توده مردم نیز گناه به شمار می­رود. بعد از ویرانی معبد، تأکید تورات صرفاً بر گناه فردی نیست، بلکه علاوه بر آن، آنچه بر حسب عقل و اجتماع نیز گناه دانسته شده وارد این مقوله می­شود. در واقع، می­توان گفت گناه، طبق کتاب مقدس عبری، به صورت تدریجی و در دوران‌های مختلف تکامل معنایی یافته که با بررسی سیر تاریخی نگارش کتاب مقدس می­توان تحولات معنایی گناه در یهودیت را تبیین و تفسیر کرد.