جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«فاعلیت طولی» نظریه فیلسوفان اسلامی در تبیین مناسبات «فاعلیت» خداوند متعال و انسان در افعال اختیاری است. این نظریه که نزد فیلسوفان به مثابه امر بین الامرین می باشد، نسبت دو «فاعلیت» را در «طول هم» می داند. بدون تردید نظریه فاعلیت طولی نسبت به دو نظریه رقیب یعنی جبر و تفویض، از تلائم نظری بیشتری با معارف و اعتقادات حقه برخوردار است؛ چراکه برخلاف دو نظریه رقیب، این نظریه به دنبال نشان دادن سهم و نقش هردو فاعلیت می باشد. اما از منظر دیگر به نظر می رسد این نظریه هرچند در بیان رابطه علیتی و یا رابطه ذات دو علت یا دو فاعل رسانا باشد، ولی نمی تواند ابعاد «رابطه فاعلیتی» را به گونه‌ای بیان نماید که پایگاه تفسیر تکلیف (نقش حقیقی و ممتاز)، بعث، تشریع و به ویژه به نحو حقیقی «اتصاف» افعال (به طاعت و معصیت یا عمل خیر و شر)، «استناد» افعال (به خداوند و انسان) و در نهایت «استحقاق» پاداش (مثوبت و عقوبت) را تمام نماید. همان چیزی که حل آنها مأموریت و کارکردهای اصلی نظریه می باشد. به نظر می رسد نظریه معطوف به مفهومی خاص از فاعلیت و نسبت فاعلیتی است که نیاز به بازخوانی مبنایی دارد. از این روی، در گام نخست تحقیق(تقریر و بررسی از طریق مطالعات کتابخانه‌ای) مراحل به هم پیوسته و مترتب زیر پیموده شده اند؛ 1. تقریر نظریه فاعلیت طولی و بیان میزان کارآیی آن در حل مسایل چهار گانه مسأله اصلی 2. بازگرداندن نظریه طولیت ابتدا به «نظریه عمومی فاعلیت» و سپس «نظریه فاعلیت» فیلسوفان نسبت به خداوند و انسان و استخراج نظریه شان در قالب جامع «چرایی، چیستی و چگونگی» 3. بازگرداندن نظریه فاعلیت خداوند و انسان از دیدگاه فیلسوفان به نظریه خدا‌شناسی وانسان‌شناسی‌ شان و آنگاه بازگرداندن هر دو نظریه به مبانی فلسفی ‌به ویژه حد اولیه تحقیق در پایان گام اول به این نتایج رسیده است؛ 1. فاعلیت خداوند در نگاه فیلسوفان مساوی با علم و تبعا برابر با ذات حق تعالی است و با توجه به واجب الوجود بودن حق تعالی، فرایند فاعلیت حضرت حق فرایندی ضروری خواهد بود؛ فاعلیت انسان نیز حاصل فرایند علیتی «آگاهی، شوق و صدور» می-باشد. 2. براساس دو دریافت فوق (نحوه فاعلیت خداوند و انسان) و نیز واجب الوجود بودن حق تعالی و ممکن الوجود بودن انسان یا اصل تشکیک و یا شأن بودن انسان، جز رابطه طولی نمی تواند میان آنها تصویر گردد، رابطه‌ای که کلی و یکسان انگار بوده و به نظر می رسد نمی تواند نسبت به رقم خوردن دو نحوه رابطه (فرایند) و دو نحوه فعل و تبعا «اتصاف،‌ انتساب و استحقاق» حقیقی رسانا باشد. 3. همه اینها بر‌می‌گردد به میزان توانایی های مبانی به ویژه حد اولیه در تعریف و تصویر فاعلیت خداوند و انسان و بیان مناسبات آنها، تفسیر وحدت حقیقی، غیریت حقیقی و تبعا رابطه حقیقی و در نهایت یافتن و معرفی پایگاه تحلیل اختیار، خیر و شر و آنگاه نحوه درست اتصاف و استناد افعال. در گام دوم تحقیق (تقریر نو) نیز به دلیل بازگشت «نحوه رابطه» به «نحوه فاعلیت خداوند و انسان» مراحل زیر پیموده شده اند؛ 1. تصویر فاعلیت(الوهیت) خداوند در قالب جریان ولایت مطلقه، و فاعلیت انسان (به مثابه مکلف و حامل قوه حمل ولایت) در قالب پذیرش و اعراض کاملا آزادانه (لا اکراه) ولایت حقه از پایگاه معارف نورانی وحی 2. تبیین «نسبت فرایند‌مند» این دو نحوه فاعلیت (ولایت از یک سو، پذیرش و اعراض سوی دیگر و در نهایت تحقق فعل دو گانه) و دیگر نقطه مختصات آن (حق و باطل و التقاط بردار بودن و گسترش یاب بودن آن) به عنوان موضوع تکلیف (امتحان و درگیری) و تبعا بعث (سرپرستی) و تشریع جهت تقنین مناسک سرپرستی این فرایند؛ فرایندی که در نهایت مبدأ عینیت بخشی و تفسیر افعال طاعیان و طاغیانه واقعی و تبعا «حل اتصاف، انتساب و استحقاق» به نحو حقیقی می گردد. 3. مقایسه تقریر پیشنهادی با نظریه طولیت و بیان آثار و نتایج آن به ویژه در ترسیم معادله‌مند بودن و توسعه یاب بودن رابطه و تبعا هدایت پذیری و قابل سرپرستی بودن آن(خالص‌سازی، ارتقاء‌ و اشتدادبخشی، گسترش‌دهی قوه حمل ولایت و مناسبات آن)

کتاب و سنت، دو منبع عظیم معرفتی مسلمانان است که جایگاه وموقعیت هریک می‌تواند در اعتباربخشی و تثبیت جایگاه دیگری تأثیرگذار باشد چنانکه مدالبل و آموزه‌های هریک می تواند درچارچوب نظامی خاص در فرآیند ارائه آموزه‌ای الهی نقش‌آفرین باشند. قرآن به عنوان معجزه پیامبر سندی بر اعتبار قول، فعل و تقریر آن حضرت است واعتباراحادیث حاکی از سنت نیز به‌گونه‌ای در گرو همراهی کتاب است .چنانکه سنت نیز می‌تواند به‌عنوان پشتوانه‌ای بر نزاهت کتاب از تحریف بشمارآید. چامعیت و جاودانگی وهدایت‌گری کتاب، آن را آبشخور همه معارف و اموزه‌های سنت قرار می‌دهد و نه تنها امکان نسخ و دگرگونی درآن را توسط سنت منتفی می‌سازد،امکان نقش آفرینی کتاب را در فهم دقیق ترسنت ودریافت خاستگاه و موضع روایات ورفع تعارض و تنافی میان آنان فراهم می‌سازد. «تبیین کتاب»،«تخصیص کتاب» و «توسعه و تعمیم مفاد کتاب» سه نقش عمده‌سنت در قبال کتاب است که مورد بررسی قرار می‌گیرد.