جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ما در زندگی خود و دیگران شاهد وجود و وقوع انواع آلام، گرفتاری ها و بلایا هستیم و هیچ انسان عاقل و واقع نگری طبیعتا منکر وجود این ناملایمات که در لسان متفکرین از آن تعبیر به شرورمی شود، نیست. آدمی در عمل، در آرزوی رسیدن به یک زندگی مطبوع و ملائم با طبع خود همواره در حال دست و پنجه نرم کردن با این شرور و رفع و یا کنترل آنها بوده و هست و به موفقیت های چشمگیری نیز مخصوصا در دوره های اخیر رسیده است. اما مقابله بشر با شرور به این اقدام عملی ختم نمی شود؛ در بعد نظر،او بعنوان موجودی برخوردار از قوه ی تحلیل و توجیه متوجه شد که اگر ما بخواهیم مطابق با آموزه های دینی و نیز برهانهای عقلی به وجود یک واجبالوجود با اوصاف کمالی مطلق قائل باشیم (که به حکم عقل و نقل باید باشیم)، وجود شرور مشکل مهمی را بر سر راه این اعتقاد ایجاد می کند: شر می تواند عدم خدا را اثبات کند؛ واینجاست که مساله ای فلسفی موسوم به مساله شر رخ می نماید که یکیاز تقریرهای رایج آن این است که:یا خدامی خواهد شرور را نابود کند و نمی تواند، یا می تواند و نمی خواهد، یا نه می خواهد و نه می تواند یا هم می خواهد و هم می تواند.اگر او می خواهد و نمی تواند پس عاجز است ولی این با اوصاف خدا مطابق نیست؛ اگر او می تواند و نمی خواهد پس بخیل است که این نیز با خدا سازگار نیست... اگر او هم می خواهد و هم می تواند که تنها فرض متناسب با خداست، در اینصورت شرور از چه منبعی سرچشمه می گیرند و چرا او آنهارا از بین نمی برد؟ (پیلین، 1383، ص 247).پاسخ های بسیار و متفاوتی به این مساله داده شده است که شاید بتوان آنها را در دو گروه اصلی پاسخ های فلسفی و پاسخ های کلامی تقسیم نمود. وجه فارق این دو قسم پاسخ نیز به استناد فیلسوف به مبانی عقلی صرف و استناد عقلانی متکلم به مبانی نقلی برمی گردد. تمرکز ما در پایان نامه خود بر پاسخ های کلامی و از میان این پاسخ ها مشخصا بر نظریه ای موسوم به «جبران» خواهد بود. بر اساس این نظریه عقل حکم می کند جبران درد و رنجی که شخص مستحق آن نیست، بر خدا واجب است و در مواردی که شرور از ناحیه انسان های دیگر متوجه فرد می شود، خداوند حق ستمدیده را از ستمگر گرفته و به او باز می گرداند. از آثار به جا مانده از متکلمان اسلامی به دست می آید که نظریه جبران نخستین بار از اوایل قرن سوم هجری و از سوی برخی متکلمان متقدم معتزله مطرح شده و سپس توسط متکلمان عدلیه اعم از معتزله و زیدیه و امامیه بسط یافته است، زیرا علاوه بر متکلمان معتزله، متکلمان زیدیه، شیعه و اشاعره آن را به متقدمان معتزله نسبت داده اند.البته قول به جبران همواره به یک تعبیر و تبیین نبوده و ما شاهد نوعی سیر تاریخی و تطور محتوایی در نحوه تعبیر و تفسیر این نظریه هستیم. از جمله مسائلی که در این سیر و تطور موثر بوده می‌توان به ضرورت یا عدم ضرورت مصلحت در حسن بودن آلام ابتدایی و نیز ابتنای این نظریه بر استحقاق مخلوق و یا بر تفضل خالق،اشاره نمود. این پایان نامه برآنست تا بعد از تبیین کلی نظریه، برای اثبات ادعای وجود سیر تاریخی، به بررسی سیر تحولات آن در لسان متکلمانِ مسلمان بپردازیم. از جمله متکلمین بنام که آراء معتنابهی در طرح اعواض و انتصاف و تحول معنایی آن دارند، می‌توان به این افراد اشاره نمود: الف) متکلمان معتزلی قاضی عبدالجبار، ابوهاشم جبایی و ابوعلی جبایی؛ ب) متکلمان اشعری ابوالحسن اشعری امام محمد غزالی؛ ج) متکلمان امامیه شیخ مفید (اولین طراح عوض در کلام امامیه)، سید مرتضی علم الهدی، سید رضی،شیخ طوسی، خواجه نصیر الدین طوسی، محقق حلی، علامه حلی، فاضل مقداد و ابواسحاق ابن نوبخت. بعد از این تبیین و بررسی نیز به ارزیابی دلایل عقلی و نقلی قائلان وتفاسیر خاص آنها خواهیم پرداخت؛ و در نهایت در مقام ارزیابی کلی، پس از ارائه تقریری عام از مساله شر، کارایی و کفایت قول به جبران را در پاسخ به این مساله خاص و چالش برانگیز فلسفی کلامی خواهیم سنجید و متذکر نقاط قوت و ضعف آن در مقایسه با سایر تبیین های مطرح شده برای شرور (از جمله: شر، امری عدمی است؛ شر لازمه جهان مادی است؛ شر لازمه آزادی انسان است؛ شر ناشی از جزئی نگری است؛ شر ناشی از جهل انسان است؛ شر از لوازم حرکت ماده است) خواهیم شد. لازم به ذکر است که متکلمان مسلمان بیش از آنکه در مواجهه با مساله شر به صفات قدرت و علم و بی نیازی مطلقه الهی (که مورد تاکید تقریر رایج مساله شر است) توجه داشته باشند متمرکز بر وصف عدالت و حکمت الهی هستند و لذا مهم و نیازمند رسیدگی است که آیا جوابیه آنها به شر پاسخ قانع کننده ای در برابر این تقریر رایج به حساب می آید یا خیر.