جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نواحی جنوبی دریای مازندران به سبب شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی، همزمان با یورش اعراب به ایران، فتح نشد و در پی آن، فرایند اسلام‌پذیری اهل گیلان نیز به تعویق افتاد. پذیرش اسلام در میان اهل طبرستان نیز غالبا در نتیجۀ تبلیغات علویان فراری از دستگاه خلافت صورت پذیرفت. اهالی سرزمین گیل و دیلم در جوار طبرستان، با تأخیری چند ده ساله به پذیرش اسلام روی آوردند و مذاهب اسلامی در مناطق گوناگون این سرزمین رواج یافت. نگارندگان در این پژوهش بر آن بوده‌اند تا با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی، فرایند ظهور و علل و عوامل گسترش گونه‌های تشیّع را در سرزمین گیلان بررسی کنند.یافته‌های پژوهش حاکی است که مذهب تشیّع در مناطق شرقی سپیدرود، نخست از گونۀ‌ زیدی بود تا آن‌که اسماعیلیان الموت، مناطق کوهستانی گیلان را، شامل اشکورات و دیلمان، تحت تاثیر فعالیت‌ها و تبلیغات خود قرار دادند و با گسترش دامنۀ قدرت خویش، حتی بر نقاط جلگه‌ای سرزمین گیل نیز حکم راندند. با ظهور دولت محلّی کیاییان، مذهب زیدی، به عنوان مذهب رسمی در نقاط شرقی گیلان، موسوم به«بیه‌پیش» رسمیت یافت و در پی آن، دایرۀ نفوذ اسماعیلیان به مناطق کوهستانی محدود شد. سرانجام پس از استقرار صفویان بر تخت فرمانروایی ایران، خاندان کیایی، مذهب خود را از تشیع زیدی، به تشیع اثنی عشری تغییر دادند و به ترویج آن در نواحی تحت تسلط خود پرداختند و در چرخشی ایدئولوژیک، به تعقیب و آزار شیعیان زیدی پرداختند. در نهایت، مقارن حکومت شاه عباس صفوی، حکومت‌های محلی در گیلان برچیده و مذهب شیعه امامیه، در گیلان رسمی شد.

با تسلط مسلمانان بر اندلس، به مرور آئین و فرهنگ اسلامی در میان ساکنان آنجا گسترش یافت . با این همه به ‌رغم آنکه اندیشه‌های مختلف دینی و گرایش های گوناگون مذهبی مجالی برای بروز و ظهور در اندلس (در دوره اسلامی) به دست آوردند، تشیّع در شمار معدود مذاهبی بود که اساساً فرصتی برای بیان مبانی اعتقادی خود به دست نیاورد و به سبب وجود عواملی چند، راه برگسترش و تثبیت اندیشه‌‌های شیعی در اندلس بسته شد.پرسش اصلی در این پژوهش آن است که علل و عوامل عدم گسترش وناپایداری تشیّع در اندلس چه بود و سیاست ها و برنامه های حکمرانان اندلس خاصه امویان چه تأثیری در این موضوع داشته است؟یافته های نگارنده در پاسخ به سوال اصلی تحقیق از این قرار است که: اندلس از زمان فتح تا سرنگونی خلافت اموی در قرطبه ماهیتی اموی داشت که سیاست های خود را بر مبنای نادیده گرفتن حق اهل بیت استوار ساخته بود.امویان با حمایت همه جانبه ازمذهب مالکی ، مجال هر گونه فعالیت را از دیگر مذاهب،خاصّه تشیّع سلب کردند.انکار حقایق شیعه و انتساب به یهودیّت و مسیحیّت، مبارزه فراگیر با حکومت های شیعی در خارج از اندلس، نگارش آثاری بر ضد شیعه و اعتقادات آنها و جلوگیری از انتشار هر گونه مطلبی درباره عاشورا، پوشاندن واقعیّات تاریخ تشیّع، تشویق به ردّیه نویسی در مسائل شیعی و سرکوب حرکت ها و قیام های شیعی همگی ازجمله اقدام های حکومت اموی بر ضدّ تشیّع در اندلس بود.این اقدام ها باعث شد تا فعالیت ها و کوشش های پیروان تشیّع در اندلس به گونه ای آشکار محدود شده و شیعیان از بیان باورها و انجام مراسم مذهبی خود باز مانند.تنها پس از برافتادن امویان بود که شیعیان فرصتی هر چند کوتاه به دست آورده،با تأسیس خلافت حمودی توانستند شمّه ای از حضور سیاسی- فرهنگی خود را در اندلس نشان دهند.با این همه به دلیل دور ماندن آنها از مراکز علمی، نهاد ها و عالمان و نظریه پردازان دینی و مذهبی خود، آشنایی چندانی با مبانی فکری اندیشه های کلامی و فلسفی شیعه نداشتند. این پژوهش بر اساس روش تحلیلی و با استفاده از منابع،مآخذ و مطالعات تاریخی صورت گرفت.از این رو پرداختن به علل و عوامل عدم گسترش و زمینه های ناکامی تبلیغات شیعیان در اندلس و نیز علل ناپایداری این مذهب در آن سرزمین موضوعی بدیع و پژوهشی نوآورانه بود که لزوم بررسی و تحلیل منابع تاریخی را ایجاب می کرد.

تشیع، به ویژه شیعه امامی اثنی عشری، به پشتوانه زیر بناهای استوار اعتقادی و فرهنگی برگرفته از قرآن و عترت، با اینکه در قرن های گذشته و حال در اقلیت بوده، اما توانسته است به حیات پویای خود ادامه دهد. به یقین امامان شیعه نقشی بنیادین در حیات سیاسی - اعتقادی آن داشته اند؛ هرچند هیچگاه فرصت مناسبی از سوی حاکمان اموی و عباسی برای آنان حاصل نشد و موضوع غیبت، جامعه شیعه را از حضور ظاهری امام معصوم خود نیز محروم ساخت، ولی در دوره های بعد با ظهور دولت ها و خاندان های شیعی، حیات سیاسی - اجتماعی و به خصوص فرهنگی شیعه وارد مرحله جدیدی شد و توانست در طول چندین قرن نقش مهمی در فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کند. کتاب حاضر در هفت بخش با عناوین «پیدایش تشیع»، «تشیع از سقیفه تا عاشورا»، «تشیع پس از عاشورا تا عصر امام صادق (ع)»، «تشیع از شهادت امام صادق (ع) تا عصر غیبت کبری»، «دولت های شیعی»، «خاندان های شیعی» و «آثار علمی فرهنگی شیعی» به بررسی تاریخ شیعه می پردازد.

بررسی فعالیت‌های اتباع و سفرای دولت‌های اروپایی در ایران از جمله موضوعات قابل توجه در دورۀ صفوی است. در میان فرستادگان مذکور، «پدر ژان تاده»، سفیر اعزامی دربار واتیکان که در سال 1607م / 1016ق مقارن سلطنت شاه عباس اول همراه شماری از کشیشان کرملیت وارد اصفهان شد، یکی از مشهورترین آنهاست. حضور 19 سالۀ این کشیش اسپانیایی تباردر ایران و همچنین انتخاب وی به‌عنوان فرستادۀ ویژه شاه عباس به دربار روسیۀ تزاری و نیز پادشاهی لهستان، نشانه‌ای از اعتماد و توجه خاص شاه ایران به این مبلّغ مذهبی و فرستاده است. در این مقاله، با روش توصیفی ـ تحلیلی به حضور دراز مدت ژان تاده در دربار صفوی و همچنین چگونگی فعالیت‌های وی به عنوان سفیر دربار واتیکان در ایران پرداخته خواهد شد.

با تسلط مسلمانان بر اندلس، به مرور آئین و فرهنگ اسلامی در میان ساکنان آنجا گسترش یافت. با این همه به رغم آن که اندیشه های مختلف دینی و گرایشهای گوناگون مذهبی، مجالی برای بروز و ظهور در اندلس (در دورة اسلامی) به دست آوردند، تشیّع در شمار معدود مذاهبی بود که اساساً فرصتی برای بیان مبانی اعتقادی خود به دست نیاورد و به سبب وجود عواملی چند، راه برگسترش و تثبیت اندیشه های شیعی در اندلس بسته شد . اندلس از زمان فتح تا سرنگونی خلافت اموی در قرطبه، ماهیتی اموی داشت که سیاست های خود را بر مبنای نادیده گرفتن حق اهل بیت استوار ساخته بود. در واقع امویان تلاش فراونی برای گسترش مذهب بر اساس دیدگاه های خود به عمل آوردند و با حمایت همه جانبه از مذهب مالکی، مجال هر گونه فعالیت را از دیگر مذاهب، خاصّه تشیّع سلب کردند. این موضوع باعث شد تا فعالیت ها و کوشش های پیروان تشیّع در اندلس به گونه ای آشکار محدود شده و شیعیان از بیان باورها و انجام مراسم مذهبی خود باز مانند. تنها پس از برافتادن امویان بود که شیعیان فرصتی هر چند کوتاه به دست آورند و با تأسیس خلافت حمودی توانستند شمّه ای از حضور سیاسی- فرهنگی خود را در اندلس نشان دهند. پرسش اصلی در این پژوهش آن است که: اولاً به راستی علل و عوامل عدم گسترش و ناپایداری تشیّع در اندلس چه بود؟ ثانیاً سیاست ها و برنامه های حکمرانان اندلس خاصه امویان چه تأثیری در این موضوع داشت ؟ این مقاله بر آن است تا بر اساس روش تحلیلی و با استفاده از منابع، مآخذ و مطالعات تاریخی به این دو پرسش پاسخ دهد.

خلافت حمودیان را علی بن حمود به سال 407 ه.ق در بخشی از اندلس بنیاد نهاد. وی که نسب به ادریسیان مغرب می برد، با استفاده از اوضاع آشفته دستگاه خلافت اموی که ناشی از فساد اداری و نابسامانی سیاسی حاکم بر آن بود، سلیمان بن حکم را در بند کرد و به قتل رساند و خود را خلیفه خواند. از آن پس او و شماری از برادران، فرزندان و برادرزادگانش با فراز و فرود تا سال 449 ه.ق بر بخشهایی از اندلس فرمان راندند. مسأله اصلی در این پژوهش آن است که چرا و چگونه خلافت امویان پس از سقوط به حمودیان انتقال یافت، و این خاندان چه نقشی در گسترش و انتشار تشیع در اندلس داشتند. بر اساس آنچه از منابع و مأخذ و مطالعات این پژوهش برمی آید، حمودیان خود بر مذهب تشیع بودند و با آن که از تفکرات کلامی مدون، فلسفه ای نظام یافته و مبانی فقهی استواری برخوردار نبودند، اما ساختار مذهبی موجود در اندلس آن روز که مبتنی بر حمایت بی چون و چرا از اهل سنت مالکی بود را درهم ریخته و مجالی برای صاحبان مذاهب دیگر، به ویژه شیعه، فراهم ساختند و زمینه بروز و ظهور حداقلی تشیع را در آن سرزمین ایجاد نمودند. این پژوهش بر اساس روش تاریخی سامان یافته و پس از استخراج داده ها و مواد تاریخی، نخست زمینه های ظهور حمودیان را تعیین نموده ، آن گاه نقش آن خاندان را در گسترش تشیع و حمایت از اندیشه های شیعی تحلیل کرده است.

دولت فاطمی و سلاطین ایوبی با ترسیم سیاست‌های مذهبی برای رسیدن به اهداف خود، نهادهای آموزشی را بهترین وسیله برای اِعمال آن برگزیدند. در این تعامل سیاست‌های مذهبی(عامل) اثرات مستقیم یا معکوسی در عناصر نهادهای آموزشی داشته است. پرسش اصلی در این پژوهش آن است که سیاست‌های مذهبی در ابعاد کلامی و فقهی فاطمیان و ایوبیان چه نقش و تاثیری در پیدایش، اهداف و عملکرد، مواد و متون نهادهای آموزشی آنان داشته است؟ یافته‌‌های این پژوهش نشان می‌دهد، فاطمیان در مغرب و مصر سیاست‌های مذهبی همچون: ادعای امامت و خلافت بر جهان اسلام، گسترش مذهب اسماعیلی، تدوین و اجرایی کردن فقه اسماعیلی، مبارزه با مدعیان خلافت، انتساب خود به اهل بیت(ع)و استفاده از فرهنگ موعودگرایی، طرح شعار برقراری عدالت اجتماعی و رفع ظلم، تسامح مذهبی و تقدم عقل بر نقل و... به وسیله نهادهای آموزشی اجرایی کردند که اثرات مهمی همچون: تاسیس مراکز علمی، تبلیغی و تحقیقاتی متعدد مثل جامع الازهر، دارالعلم الحاکم و کتابخانه‌ها و محوریت علوم اهل بیت(ع) درمواد درسی تفسیر، حدیث و فقه، با تدریس آثار قاضی نعمان و ابن کِلّس، ورود فلسفه به مراکز آموزشی و جذب و حمایت از فیلسوفانی همچون حمیدالدین کرمانی، ابویعقوب سجستانی، الموید فی الدین شیرازی، مدارای فکری با برگزاری جلسات مناظره وآزاد اندیشی، عدم محدودیت در پذیرش استاد و دانشجو از جهت مذهب، و جمع آوری و حفظ تراث علمی از هر مسلک و مذهب، در نهادهای آموزشی به جا گذاشت. با تسلط سلاطین ایوبی بر مصر و شام و با اِعمال سیاست‌‌های مذهبی همچون: گسترش مذهب تسنن و اقتدار خلافت عباسی، سیاست اتحاد مذهبی بین مصر و شام و عراق، تعصب مذهبی و مقابله با تشیع، رواج فرهنگ وقف در امر مدارس دینی، استفاده از فرهنگ جهاد برای مقابله با صلیبیان، تاثیراتی همچون: تعطیلی و از بین رفتن مراکز تعلیمی و تحقیقی فاطمیان، ایجاد مدارس متعدد علمیه سُنی، محدودیت در پذیرش طلاب و استادان، کنترل نهاد علما، قدرت گیری فقهای اهل سنت، طرد فلسفه و فیلسوفان، سیطره اهل حدیث و رشد فزاینده صوفی گری در نهادهای آموزشی، اثر گذاشت. این پژوهش بر اساس روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع، ماخذ و مطالعات تاریخی و با هدف بررسی رابطه بین سیاست‌های مذهبی و نهادهای آموزشی در دوره فاطمی و ایوبی، انجام شده است. پرداختن به نقش سیاست‌های مذهبی در ابعاد کلامی و فقهی دو دولت فاطمی و ایوبی در نهادهای آموزشی آنان موضوعی تازه و پژوهشی نوآورانه است که در این رساله واکاوی و تدوین شده است.