جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تصوف در ماوراء النهر (فرارود) که یکی از مهم‌ترین مناطق شمال شرق ایران و در شرقی‌ترین قسمت جهان اسلام واقع شده و در برخی منابع از آن با عنوان خراسان بزرگ یاد شده است، دارای تطورات گوناگونی بوده است و در طول سده‌ها و به طور خاص در سده‌های مورد نظر این پژوهش یعنی قرن سه تا هفت هجری / نه تا سیزده میلادی، به تدریج نضج گرفته و به کمال خود دست یافته است. همزمان با خلافت مأمون عباسی (198-218 هـ . ق.) تا پایان خلافت عباسی (656 هـ . ق.) در دوران حکومت‌های مستقل و نیمه مستقل ایرانی همچون طاهریان، صفّاریان و سامانیان و حکومت‌های ترک غزنوی، ایلک‌خانیان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و پس از آن در زمان حمله مغول، مشایخ و بزرگان تصوف به فعالیت خود ادامه دادند. در این دوران کتاب‌های ارزنده‌ای در حوزه تصوف تألیف شد و طریقه‌هایی چون حکیمیه که خود را به حکیم ترمذی منسوب می‌کردند و یسویه، پیروان احمد یسوی و کبرویه، پیروان شیخ نجم‌الدین کبری و ... پا به عرصه وجود گذاشتند. حکیم ترمذی از چهره‌های شاخص قرن سوم هجری و تصوف ماوراء النهر، از پایه‌گذاران عرفان نظری و الهام بخش ابن عربی - پدر عرفان نظری - بود. به رغم تألیفات فراوانی که تاکنون در حوزه تصوف و عرفان و همچنین تاریخ ماوراء النهر نوشته شده است؛ به نظر می‌رسد پژوهشی میان رشته‌ای که بتواند پلی میان تصوف این سده‌ها و وقایع تاریخی برقرار کند، انجام نشده است. در این پژوهش برآنیم تا با واکاوی وقایع تاریخی تأثیرگذار بر تصوف ماوراء النهر، نکات مبهم آن را روشن کنیم. در این راستا تلاش ما بر این است که با توجه به گستره جغرافیایی ماوراء النهر در سده‌های مزبور، نظری اجمالی به تصوف آن منطقه و آراء و احوال برخی از شخصیت‌های عرفانی و سلاسل تصوف بیفکنیم.