جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مَقاتِل­ الطّالِبیّین ابوالفرج اصفهانی(د ۳۵۶ﻫ) یکی از کهن­ ترین و برجسته ­ترین کتاب ­های مقاتل است. این مقاله ضمن بررسی تاریخ‌نگاری ابوالفرج اصفهانی، به ­ویژه آنجا که به اهل‌بیت(ع) پرداخته، می­ کوشد با ارزیابی و نقد گزارش ­های ابوالفرج جنبه­ هایی از مقتل­ نگاری او را روشن سازد. مَقاتِل ­­الطّالِبیّین تراجم‌نامه‌ای روایی است که بیشتر با تکیه بر منابع مکتوب پیش از خود و گاه با بهره­ گیری از منابع شفاهی نگاشته شده ­است. ابوالفرج برای سنجش درستی/ نادرستی روایت­ ها دست به مقایسه و ارزیابی می­ زند و گاه نظر خود را نیز بیان می‌کند، از این رو رگه­ هایی از تاریخ ­نگاری ترکیبی و تحلیلی در اثر او دیده می­شود. گرایش­ ابوالفرج به دست ه­ای از طالبییان در جاهایی به تاریخ­نگاری او رنگی جانب دارانه زده و کماً و کیفاً در نگارش مقتل ­ها تأثیر گذاشته ­است. با این همه روایت­های او نزد پسینیان به ­ویژه مورخان شیعی امامی با پذیرش بسیار روبه‌رو شد و در تاریخ ­نگاری اهل ­بیت ارزش و اعتبار بالایی یافت.

شناخت لایه‌های پنهان در منابع کهن موجود که منبع اصلی داده‌های تاریخی به شمار می‌رود، یکی از راه‌های پیشبرد پژوهش‌های عمیق تاریخی است. نتایج چنین شناختی می‌تواند ما را به ریشه‌های اخبار ثبت‌شده و گاه به تجدید نظر در برخی مشهورات یا حل معضلات تاریخی و ... رهنمون شود. پژوهش حاضر با هدف شناسایی یکی از محدثان و مورخان قرن سوم ه.ق. و بررسی یکی از منابع در خور اعتماد، اما مفقود از محدثان شیعی انجام شده است. علی بن عباس مقانعی (متوفای 310 ه.ق.) از رجال حدیثی در دایره راویان ابوالفرج اصفهانی (284-356 ه.ق.) در تدوین کتاب مقاتل الطالبیین است. در منابع فهرستی و رجالی از مقانعی و یگانه تألیفش با نام فضل الشیعة یاد شده است. در این پژوهش نو و بدون پیشینه می‌کوشیم با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و مطالعات کتاب‌خانه‌ای و قواعد بازسازی آثار مفقود، شناختی از مقانعی و محتوای کتابش و راهی برای شناخت بهتر تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری مورخان شیعه، از راه جزء‌پژوهی پیش نهیم. محتوای روایات بازیابی‌شده مقانعی، نشانگر این واقعیت است که تاریخ‌نگاری مقانعی بخشی از منظومه تاریخ‌نگاری علوی با مؤلفه‌های آن است که با محوریت اهل بیت (ع)، خاصه حقانیت امام علی (ع) در مسئله خلافت و موضوع مهدویت و انتظار متجلی است.

بازشناسى تفکر سیاسى ـ مذهبى نیروهایى که در مقابل قیام امام حسین(ع) صف آرایى کردند و به انحاى مختلف در شکست آن سهیم بودند از موضوعات مهمى است که مى تواند در شناخت دقیق این برهه ى بسیار حساسِ تاریخ تشیع راه گشا باشد. این مقاله با ارائه ى برخى ادله و شواهد، حاکمیّت تفکّر عثمانى را بر این نیروها چه در کوفه و چه در کربلا نشان داده و آشکار ساخته که کوفى بودن نیروها را با تشیع آنان مساوى و ملازم دانستن، مغالطه اى تاریخى است که برخى از محققان در نوشته ها و گفت و گوهاى خود تبلیغ مى کنند و با محکوم کردن شیعیان (رافضه = امامیه) به عنوان تنها عامل به وجود آورنده ى حادثه ى کربلا، مراسم عزادارى در روز عاشورا را زیر سؤال مى برند. این نوشتار به تعریف مفاهیم عثمانى و ملاک هاى آن، براى شناخت نیروهاى این تفکر و نیز عوامل و زمینه هاى رشد و توسعه ى آن در کوفه و بازتاب تفکر عثمانى در کوفه و کربلا و حاکمیت آن بر نیروهاى مقابله کننده با قیام امام حسین(ع) پرداخته است.

نوشتار حاضر نقد مقاله على بن ابى طالب نوشته وگسیا وگلى یرى است که در دائرة المعارف اسلام به چاپ رسیده است. چهره اى که از على(ع) در این مقاله ترسیم شده، غیرواقعى و تحریف شده است. در تمام مقاله، سه محور اساسى درباره شخصیت سیاسى ـ مذهبى على(ع) مورد تأکید و توجه مؤلف قرار گرفته است: الف) على(ع) و خلفا; ب) على(ع) و مواجهه با مخالفان; ج) على(ع) و کفایت لازم سیاسى و اجتماعى براى حل مشکلات حکومت. در قسمت اول، نویسنده مى کوشد تا سیاست على(ع) را در مواجهه با خلفا سیاستى کاملا خصمانه نشان دهد; به گونه اى که خواننده تصور مى کند على(ع) کارى جز مانع تراشى و منازعه با خلفا نداشته و به هنگام شورش بر عثمان، نه تنها از شورشیان حمایت کرده، بلکه رهبرى آنان را نیز بر عهده داشته است. بر این اساس، مؤلف کار او را در پذیرش خلافت از طرف این گروه، تخطئه کرده است. در قسمت دوم، سیاست على(ع) را در مواجهه با مخالفان حکومتش سیاستى خشن، افراطى و برآمده از خصوصیات اخلاقى او نشان داده است. از طرف دیگر کوشیده تا مطالبات دشمنان او را تا حد ممکن محق جلوه دهد. در بخش سوم، نویسنده به مناسبت هاى مختلف نشان داده که على(ع) کفایت لازم سیاسى را براى اداره حکومت و حل مشکلات نداشته، به گونه اى که خود از تصمیمات و اقداماتش پیوسته پشیمان مى شده است. با توجه به موارد فوق، در نقد این مقاله سعى شده تا با استناد بر منابع معتبر تاریخى شیعه و اهل سنت برداشت هاى غیرواقعى نویسنده نشان داده و چهره واقعى على(ع) به تصویر کشیده شود.

جابر بن عبدالله انصاری، صحابی برجسته پیامبر(ص)در حوزه فقه، تفسیر، حدیث و تاریخ بسیار تلاش می‌کرد. او که از پیش‌گامان نقل حوادث عصر نبوی بود، گزارش‌هایی درباره این عصر دارد که مورخان و محدثان کهن شیعه و اهل ‌سنت آنها را ثبت کرده‌اند. شفاهی یا مکتوب بودن روایات او در حوزه تاریخ و سیره نبوی، پرسشی است که پاسخ به آن از ابعاد مختلفی دارای اهمیت است. نخست، آگاهی از جایگاه جابر در ثبت و مکتوب کردن سیره در طبقه صحابه و دیگری بر فرض اثبات غیرشفاهی بودن آن، پاسخی به منکران سنت مکتوب حدیث در سده نخست هجری است و مهم‌تر از آن، یافتن روشی برای بازسازی منابع مکتوب و مفقود آن دوره است. این مقاله با تکیه بر منابع رجالی، طبقات‌نگاری و تاریخی و با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی بر اساس اسناد تاریخی و قواعد تشخیص روایات شفاهی از مکتوب، این موضوع را بررسی می‌کند. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که آنچه از جابر در باره سیره نبوی گزارش شده است، برخاسته از مدونات مکتوب بوده است و شاگردان او، نسخه‌های تازه‌ای از نوشته‌های او را ثبت و به نسل بعدی منتقل ‌کرده‌اند

دانش صحابه‌نگاری، یکی از حوزه‌های مهم معرفتی در میان علوم اسلامی، در کنار فقه و حدیث است که پیشینه‌‌ای بیش از ده قرن دارد و علمای جهان اسلام در طول این مدت، با عنایتی خاص که ناشی از تأثیر آن بر دیگر حوزههای معرفتی بوده است، بدان توجه نموده و با کوشش فراوان، با فراز و فرودهای این دانش، صدها کتاب درباره شناخت صحابه رسول‌اللهs تدوین کرده‌اند. ایرانیان در این بخش از دانش علوم اسلامی، چنان تلاشی داشته‌‌اند که نسبت به دیگر اقوام و ملت‌های اسلامی، سهم بسیار قابل توجهی را به خود اختصاص داده‌اند؛ تا جایی که برخی از صحابه‌نگاری‌های آنان، از منابع و مراجع اصلی دیگر صحابه‌نگاران به شمار می‌رود. آنان هم از جهت ساختار و هم از جهت محتوا، گام‌‌های مؤثری در پیشبرد این دانش برداشتند. این نوشتار، بیانی است مختصر از نقش و تلاش علمی ایرانیان در دانش صحابه‌نگاری. هدف این نوشتار، طرح مسئله، معرفی آثار مهم ایرانیان و نقش آنان در دانش صحابه‌نگاری است. بدیهی است که توضیح درباره همه تألیفات آنان، در این مقاله امکان ندارد. بنابراین، تنها برای نزدیک شدن به هدفی که دنبال می‌شود، پس از ارائه فهرستی از صحابه‌نگاری‌های ایرانیان، به معرفی و توضیح مختصری درباره اسامی برخی از صحابه‌نگاران مشهور ایرانی و کتاب‌های آنان ـ که تأثیر قابل توجهی بر صحابه‌نگاری‌های پس از خود داشته‌اند ـ پرداخته خواهد شد.

قم، کوفه و بغداد به عنوان کانونهای اصلی فعالیتهای علمی شیعیان در قرن دوم تا چهارم هجری، جایگاهی ویژه در مطالعات شیعه پژوهی دارند. اما «حوزه علمی اهواز» هم به عنوان یکی از مدارس مهم و کهن شیعه در ایران شایسته یادکرد است که به استناد منابع تاریخی، حدیثی و تراجم، نمایندگان قدرتمند و مشهوری در تاریخ فقه و حدیث شیعه داشته است. این مقاله بر آن است با نگاهی تاریخی و پس از مروری بر ریشه های تشیع اهواز، جایگاه حوزه علمی اهواز را در حفظ و گسترش مکتب اهل بیت(ع) از طریق واکاوی رابطه علمی بین قم و اهواز بنمایاند. این رابطه در قالب مهاجرت برخی علما از اهواز به قم و برعکس، مراودات علمی بین دو خاندان بزرگ «آل مهزیار اهوازی» و «اشعریان قمی» و حضور برخی از اصحاب و وکلای خاص امامان(ع) در این دو مرکز بروز یافته است.

دانش سیره نگاری به دلیل آن که برای مسلمانان اهمیت بسیاری یافت، توجه همه گروه ها و شخصیت ها را به خود جلب کرد. در این میان، صحابۀ رسول خدا(ص) که خود حاضر و ناظر در حوادث دوران رسالت بودند نخستین گروه و مرجعی بودند که به عنوان منبع و مأخذ دریافت آگاهی های مربوط به این دوره، مورد توجه قرار گرفتند. اما بدیهی بود که همۀ آنان در یک رتبه نبودند و برخی از آنان در این زمینه برتری داشتند. با این حال مسائل سیاسی، اجتماعی و فکری جامعۀ مسلمانان نیز در امر انتقال این آگاهی ها به نسل بعدی مؤثر افتاد و موضوع اخبار دوران رسالت را با پیچیدگی ها مواجه کرد. در این میان، شخصیت جابر بن عبدالله انصاری از چهره های مشهور صحابه، در این عرصه اهمیت بسیار دارد. هم به لحاظ صحابی بودن و هم حضور فعال در حوادث دوران رسالت و هم دانش وسیع او در عرصۀ حدیث، فقه، تفسیر و سیرۀنبوی و مهم تر توجۀ خاص اهل بیت(ع) به وی، به دلیل آن که او توفیق درک محضر پنج امام را یافت. همۀ این ها و عواملی دیگر سبب شده تا جابر در عرصه های مختلف از جمله دانش نبوی از جایگاه ممتازی برخوردار شود و علاوه بر صحابه، بر بسیاری از تابعین نیز تقدم یابد. این مقاله برآن است تا جایگاه او را در دانش سیرۀ نبوی تبیین نماید و به این نتیجه برسد که جابر به عنوان صحابی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نخستین سیره نگار بوده است.

قم، کوفه و بغداد به عنوان کانونهای اصلی فعالیتهای علمی شیعیان در قرن دوم تا چهارم هجری، جایگاهی ویژه در مطالعات شیعه‌پژوهی دارند. اما «حوزه علمی اهواز» هم به عنوان یکی از مدارس مهم و کهن شیعه در ایران شایسته یادکرد است که به استناد منابع تاریخی، حدیثی و تراجم، نمایندگان قدرتمند و مشهوری در تاریخ فقه و حدیث شیعه داشته است. این مقاله بر آن است با نگاهی تاریخی و پس از مروری بر ریشه‌های تشیع اهواز، جایگاه حوزه علمی اهواز را در حفظ و گسترش مکتب اهل بیت(ع) از طریق واکاوی رابطه علمی بین قم و اهواز بنمایاند. این رابطه در قالب مهاجرت برخی علما از اهواز به قم و برعکس، مراودات علمی بین دو خاندان بزرگ «آل مهزیار اهوازی» و «اشعریان قمی» و حضور برخی از اصحاب و وکلای خاص امامان(ع) در این دو مرکز بروز یافته است.