جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارزیابی عملکرد یکی از اساسی‌ترین وظایف مدیراست. تا کنون مدل‌ها و روش‌های زیادی در موضوع ارزیابی عملکرد دانش رایج، ارائه و به مرور و تغییر شرایط اثر خویش را از دست داده‌اند. در این خصوص با رویکرد اسلامی نیز آثاری تدوین شده است؛ اما تاکنون منجر به ارائه روش و یا الگوی ارزیابی عملکرد نشده است. بنابراین مسئله اصلی پژوهش استخراج گزاره‌های ارزیابی عملکرد از منظر قرآن کریم است. هدف این پژوهش، ارائه الگوی ارزیابی عملکرد ار گزاره‌های قرآنی است که با جستجوی کتابخانه‌ای و روش تفسیری شهید صدرe انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مدل ارزیابی عملکرد در دانش مدیریت، دارای فرایندی پنج مرحله‌ای است که منفعت و بهره‌وری سازمان برای رسیدن به سود مادی در عالم دنیا ارائه شده است. درحالی‌که الگوی ارزیابی عملکرد قرآنی دقیق، گسترده و همه عوالم سه‌گانه دنیا، برزخ و آخرت را در بر می‌گیرد، و نیز فطرت، منافع مادی و معنوی انسان‌ها در سازمان‌های رحمانی را در نظر دارد.

معرفت‌شناسی، ترازو و معیار سنجش است. در دانش مکتب مدیریت روابط انسانی، عیار پدیده‌های سازمانی با علم سنجش، و جایگاه خود علم نیز با معرفت‌شناسی (اپیستمولوژی) سنجیده می‌شود. معرفت‌شناسی با درک ریشه‌ها، زمینه‌ها، ماهت و اعتبار دانش در ارتباط است. ازاین‌رو، از میان مبانی مکتب یادشده، یکی از مهم‌ترین آنها، معرفت‌شناسی به‌عنوان محور و مدار تحلیل بسیاری فرآیندهای مدیریتی و مسائل سازمانی است که بدون شناخت صحیح آن شاید سازمان‌ها با چالش جدی در مواجهه با افراد و نیز جهت ده رفتارهای آنها در سازمان مواجه ‌شود. معرفت‌شناسی در مکتب مزبور از چهار مؤلفه به نام‌های ماهت، موضوع، ابزار، منبع و اعتبار شکل یافته که در این مقاله با بهره‌گیری از روش استنطاقی مورد بررسی و نقد گرفته است. یافته های پژوهش نشان می‌دهد قرآن کریم تنها اتکاء به عقل و یافته‌های بشری را برای شناخت کافی ندانسته و تجربه، حس و استقرا را گام‌های مقدِمی برای شناخت کامل و مطمئن که متکی بر ایمان قلبی، برهان‌های عقلی و نقلی (قرآن و سنت) که دارای ماهت واقع‌نمایانه با دو نگاه عمودی (با خالق) و افقی (رفتارهای جوارحی و جوانحی مخلوق و تمام هستی) می‌داند. از نگاه قرآن ابزارهای شناخت تنها استقرایی نظیر مشاهده و آزمایش مبتنی بر رفتارهای انسان نیست؛ بلکه منابع آن دارای گستره فراوانی همچون وحی، عقل، قلب، حس و تمام هستی است که دارای اعتبار نامحدود و نسبت به مکتب مذکور دارای دیدگاه متفاوت است

معرفت پدیده‌ها همواره یکی از دغذغه‌های اصلی مجموعه انسانی بوده و طی اعصار و امصار به این مسئله اهتما ویژه داشته است. این مهم، نشانه اهمیت شناخت بوده و ذهن دانشمندان خردورز را به خود مشغول کرده است؛ زیرا آگاهی، نمایانگر جریان­های معرفتی و مکاتب اجتماعی­ است که در درون جامعه قد برافراشته و طیفی از اندیشمندان را حامی و پیرو خود ساخته است. معرفت ­حقایق پدیده­ها، برای مجموعه انسانی حیاتی است. معرفت­شناسی جهت داوری صحت‌وسقم معرفت انسان­، نقش ویژه دارد. معرفت‌شناسی مدیریت سیستمی ماهیت عینیت‌گرایی داشته و باید در چارچوب رویکرد اثبات‌گرایی، تجزیه و تحلیل شود. موضوع معرفت مدیریت سیستمی محیط و عوامل تأثیرگذار محیطی بر سیستم بوده و عقل، پدیده­های عینی و محیط منبع معرفت آن است. پژوهش حاضر با استفاده از روش تلفیقی مرکب از روش اکتشافی، فراترکیب و استنطاقی ابتدا به تحلیل معرفت­شناسی مدیریت سیستمی درباره ماهیت، رویکرد، موضوع و منبع معرفت پرداخته و یافته­های دانشی را با بهره‌گیری از روش استنطاقی به‌منزله پرسش­های محوری برای دریافت پاسخ بر قرآن عرضه کرده است. یافته­ها نشان می­دهد که معرفت از منظر کلام وحی ماهیت صرفاً مادی نداشته و بُعد معنوی آن به‌مراتب برجسته‌تر است. قرآن معرفت نسبت به محیط و عوامل تأثیرگذار آن بر کیفیت اقدامات و کنش­های سازمان را ضروری می‌داند، ولی موضوع معرفت را از محیط و عوامل محیطی، به­ خدا، انسان، محیط، عوامل محیطی و رابطه میان آن­ها توسعه می­بخشد و تصریح دارد که منابع معرفت افزون بر طبیعت و عقل ابزاری، تاریخ و وحی است.

مدیریت اقتضایی ضمن به چالش کشیدن رویکردهای کلاسیک و نئوکلاسیک تأکید دارد که در هر زمینه می­بایست، اتخاذ تصمیم مدیران مبتنی بر درک درست از «موقعیت» ارزیابی شود؛ زیرا این مسئله سهم تعیین‌کننده‌ای در کارایی و اثربخشی اهداف سازمانی دارد. پژوهش حاضر به دنبال این است که ارزش­شناسی این مکتب را که نقش اساسی در نگرش­ها و شکل‌دهنده هنجارهای نظری و مدل نیت رفتاری و الگو و ابزار سنجش اعمال، گفتار و کردار دیگران داشته و اتخاذ تصمیم و عملیاتی سازی آن، ریشه در آن دارد را با مراجعه به کلام وحی و با بهره‌گیری از روش تلفیقی مبتنی بر روش‌های اکتشافی، فراترکیب و استنطاقی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار دهد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ارزش‌های مطرح‌شده در مدیریت اقتضایی در حوزه ارزش‌های ابزاری و غایی از قبیل اهمیت دادن به محیط، اتخاذ سبک‌های متعدد، مشارکت گروهی، هماهنگی، تطابق و سازگاری، حسابگری، انسجام و همبستگی و بقای سازمان، صرفاً از جنبه مادی و قراردادی نگریسته شده‌اند؛ حال‌آنکه قرآن تأکید دارد که در مسئله ارزش­شناسی، عوامل فرامادی مانند عوامل غیبی، تعالی، قرب و رضوان الهی، حسابگری و منفعت‌خواهی متناظر به سود دنیوی و اخروی، همیاری نیز باید لحاظ گردد. برآیند نهایی آنکه قرآن به اقتضائات زمان و مکان و محیط عنایت داشته و احکام ثانویه جایگاه ویژه­ای در هندسه معرفت قرآنی دارد؛ امّا اصول، احکام ثابت و ارزش‌های بنیادی تحت هیچ شرایطی تغییر نکرده و آنچه تغییر می‌پذیرد، موضوعات است.

تبیین جایگاه ارزش‌ها در روش‌شناسی مطالعات مدیریت به عنوان یکی از علوم اجتماعی به دلیل ماهیت کاربردی آن اهمیت ویژه ای دارد. از این رو به نظر می‌رسد، بررسی ابعاد این مسئله می‌تواند مسیری پژوهشی را فراروی محققان مدیریت اسلامی قراردهد. یافته‌های این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است عبارتند از: 1. ارزش‌ها در مسئله یابی و مراحل اولیه تحقیق، ارائه چارچوب فکری مرتبط و اولویت‌بندی جنبه‌های مختلف مطالعات به محققان علوم اجتماعی یاری می‌رساند؛ 2. به دلیل ماهیت کاربردی مدیریت و عاری نبودن مدیران از ارزش، این رشته علمی بیشتر تحت تاثیر ارزش‌ها قرار می‌گیرد؛ 3. شواهد بسیاری بر اهمیت و نقش ارزش‌ها در مدیریت وجود داردن؛ 4. ارزش‌ها در دین اسلام از نظام‌مندی برخوردارند، از این رو محققان مدیریت اسلامی باید به این یافته‌ها توجه نموده و از این راه بر غنای مطالعات خود بیفزایند تا بستر برای ببار نشستن نظریه مدیریت اسلامی در پرتوی مطالعه نظام‌مند ارزش‌ها فراهم گردد.

به منظور تبیین الزامات اساسی طراحی شاخص‌های ملی سنجش فساد اداری متناسب با کشور ایران لازم است شاخص‌های سنجش فساد اداری موجود بر اساس سیر تاریخی، سطوح کاربری، مصداق‌های فساد اداری و رویکردهای روش شناسانه بکارگرفته شده در طراحی آنها بررسی، طبقه بندی و مورد نقد قرار گیرند. در مقاله پیش رو این مهم از رهگذر مطالعه تطبیقی شاخص‌ها و الزامات روش شناختی طراحی شاخص‌ها در سطح ملی فراهم آمده است. و یافته‌های مهم آن عبارت‌اند از: لزوم طراحی شاخص‌های ملی سنجش فساد اداری، شناخت دقیق پدیده‌ای که مورد سنجش قرار می‌گیرد، ابتنای سنجش بر مبانی نظری قوی، توجه بایسته به روش‌شناسی طراحی شاخص، توجه به اهمیت منابع داده‌ها و ترکیب حتی‌الامکان داده‌های کمّی ‌و کیفی، تضمین دسترسی به داده‌های معتبر، پذیرش نیاز به سنجش‌های چندگانه و تکمیلی، حساسیت به گروه‌های فقیر و آسیب پذیر و سرانجام توجه به لزوم پاسخگو بودن در مورد شاخص بدست آمده.

مجموع نظریه‌ها و نظریه پردازی‌های مدیریتی از دوره‌ی کلاسیک تا به امروز با هدف شناخت، تبیین و تفسیر ماهیت انسان و سازمان و چگونگی کار، رفتار و تعامل با محیط در راستای نیل به اهداف و مقاصد عقلائی با کمترین هزینه و بیشترین فایده شکل گرفته است. در این رهیافت‌ها مکتب مدیریت اقتضایی یکی از مهم‌ترین دست آوردهای دانش مدیریت است و ضمن به چالش کشیدن رویکردهای کلاسیک، نئکوکلاسیک و نظریه‌پردازان مدیریتی که درصدد دست‌یابی به اصول جهان‌شمول بودند مدعی شد که در مدیریت چیزی به نام بهترین قانون و اصول جهان‌شمولی که در همه شرایط کاربرد داشته باشد وجود ندارد. بلکه به دلیل پویایی و تلاطمات محیطی و نیز غیر قابل پیش‌بینی بودن دقیق آینده و رفتار انسان، گاهی اقتضای شرایط و موقعیت‌ها این است که برای دسترسی به نتایج بهتر پاره‌ی از مبانی و وظایف مطرح در دیدگاه‌های پیشین نادیده گرفته شود. ازاین‌رو نظریه‌پردازان این مکتب تأکید دارند که در هر زمینه و زمانی می‌بایست اتخاذ تصمیم، اقدام و عملکرد مدیران مبتنی بر درک درست از «موقعیت و مجموعه شرایط فعالیتِ آن» ارزیابی شود؛ زیرا این مسئله سهم تعیین کننده‌ای در کارایی، اثربخشی، بهره‌گیری مطلوب از منابع و رسیدن به اهداف سازمانی دارد. یافته‌های علمی نشان می‌دهد که این بنیان، مکتب مدیریت اقتضایی را از دیگر مکاتب مدیریتی متفاوت ساخته و دست برتر بخشیده است. با عنایت به این مهم و اینکه‌ هر دیدگاه و مکتبی بر مبانی خاص خود استوار است، پژوهش حاضر، به دنبال کشف، تبیین و ارائه‌ی سامانمند مبانی و نقد قرآنی مکتب مدیریت اقتضایی است. پژوهشگر با جستار علمی در گستره‌ی دانش مدیریت و آموزه‌های کلام وحی و با بهره‌گیری از روش تلفیقی مبتنی بر روش‌های اکتشافی، فراترکیب و استنطاقی، دیدگاه مکتب مدیریت اقتضایی را به عنوان یکی از مهم‌ترین مکاتب به روز دانش سازمان و مدیریت در حوزه‌های مبانی معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی، ارزش‌شناسی، جامعه‌شناسی و نیز کارکردهای آن در سازمان، انسان و محیط از منظر قرآن مورد نقد و بررسی قرار داده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قرآن کریم برخلاف مکتب مدیریت اقتضایی در حوزه‌ی معرفت‌شناسی رویکرد اومانیستی به هستی را نپذیرفته و ضمن نقد جدی به موضوع، ابزار، منابع و اعتبار مبتنی بر این نوع شناخت، قائل به این است که شناخت تام نیازمند گزاره‌های وحیانی است. درباره‌ی انسان‌شناسی قائل به ابدیت انسان، دو ساحتی بودن، عدم جبرگرایی و ردّ دنیاگرایی است. و در عرصه‌ی ارزش‌شناسی تأکید دارد که ارزش‌ها نباید از جنبه‌ی مادی و قرار دادی نگریسته شود؛ زیرا ماهیتی فرا مادی دارند. در گسترده‌ی جامعه‌شناسی ضمن پذیرش تأثیر و تأثرات محیطی، قائل به عدم جبر محیطی بوده و قدرت و توانایی انسان مطلوب را فراتر از الزامات محیطی دانسته و تصریح دارد که انسان موجود فعال است و در تعاملات با دیگران می‌تواند به درک بهتر برسد و اوضاع را مدیریت کند. در عرصه کارکردها در حوزه سازمان، انسان و محیط ضمن پذیرش تأثیر نسبی عوامل محیطی، نقش عوامل غیبی و ماورائی را در رشد و اضمحلال سازمان‌ها سرآمد دانسته، اهمیت و تأثیرات تعیین کننده‌ی آن را در کانون توجه قرار داده است. برآیند نهایی آنکه قرآن به اقتضائات زمان و مکان و محیط عنایت جدی داشته و احکام ثانویه جایگاه ویژه‌ای در هندسه‌ی معرفت قرآنی دارد؛ اما از منظر کلام‌الله، اصول، احکام ثابت و ارزش‌های بنیادی تحت هیچ شرایط زمانی و مکانی تغییر نمی‌کند و آنچه تغییر می‌پذیرد موضوعات است و با این مبنا بینش و نگرش جامع ارائه نموده و همانند نظریه‌ی مدیریت اقتضایی، تصمیم‌گیری مدیران و اقدامات سازمانی را اسیر زمان، مکان و عوامل محیطی نمی‌داند.

در متون دینی بر اهمیت نیت در ارزشمندی رفتار و عملکرد فردی و سازمانی تأکید شده است، این پژوهش با موضوع بررسی نظری رابطه نیت با عملکرد سازمانی از منظر اسلام و با هدف تحلیل و تبیین تأثیر نیت بر ارزشمندی عملکرد سازمانی بر اساس منابع دینی، آیات و روایات، انجام شده است. در این پژوهش برای گرد­آوری داده‌ها از روش کتابخانه‌ای، برای تجزیه و تحلیل داده‌ها در بخش آیات قرآن از روش تفسیر موضوعی و تحلیل اسنادی، در بخش روایات نیز از روش حدیث پژوهی سه مرحله‌ای استفاده شده است. در ادامه با تبیین شرایط نیت صحیح از منظر اسلام، نتیجه گرفته شده که تأثیر گذاری نیت بر عملکرد سازمانی محصول تأثیر گذاری نیت در دو محور نفس عمل و نتیجه عمل است؛ عملکرد مطلوب سازمانی عملکردی است که علاوه بر حسن فعلی، دارای حسن فاعلی و نیت صحیح باشد.