جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل بنیادی شکل‌گیری علوم انسانی اسلامی حل مسائل روش‌شناختی آن است. تحقیق حاضر با هدف کمک به حرکت علمی شکل‌گرفته در راستای اسلامی‌سازی علوم انسانی به‌دنبال امکان‌سنجی، روش و شرایط استنباط گزاره‌های توصیفی و هنجاری علوم انسانی از احکام تشریعی است. نتایج تحقیق که به روش تحلیلی-توصیفی انجام‌ شده است، نشان می‌دهد امکان استنباط گزاره‌های توصیفی و هنجاری علوم انسانی از احکام تشریعی وجود دارد و اگر پژوهشگر به اجتهاد مصطلح حوزوی مسلط بوده و در یکی از رشته‌های علوم انسانی تخصص داشته باشد، می‌تواند با حفظ اصول و مبانی روش فقه جواهری گزاره‌های توصیفی و هنجاری علوم انسانی را از احکام تشریعی استنباط کند. اساس این استنباط مبتنی بر حدس است و با تجمیع قرائن و ترک مظنون درجۀ اطمینان به مفاد حدس ارتقا می‌یابد. در پایان نیز چند نمونه از گزاره‌های استنباط‌شده با روش مزبور ارائه شده است.

در کشورهایی مثل ایران که گرفتار تورم هستند، تقاضا برای تسهیلات بانکی بسیار بیشتر از عرضة آن است. ازاین‌رو، برای کسانی که به هر دلیل در اولویت دریافت تسهیلات هستند، موقعیتی پدید آمده که دیگران حاضرند با پرداخت مبلغی آن را به‌دست آورند. تحقیق حاضر به دنبال آن بوده که ماهیت اولویت ایجادشده را بررسی کند، تا زمینه استنباط حکم شرعیِ خرید و فروش آن فراهم گردد. نتایج تحقیق حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به سرانجام رسیده، نشان می‌دهد بین معرفی خریدار امتیاز تسهیلات به بانک جهت دریافت تسهیلات، و دریافت مستقیم تسهیلات توسط صاحب امتیاز و سپس واگذاری آن به دیگری تفاوت وجود دارد. در صورت اول فروش امتیاز (واگذاری حق اولویت در مقابل مال) صحیح است. در صورت دوم اگر تسهیلات، قرض‌الحسنه باشد دریافت مبلغی در ازای واگذاری تسهیلات، مصداق ربای قرضی است؛ و اگر تسهیلات، انتفاعی باشد چه از نوع مشارکتی و چه از نوع مبادله‌ای، دریافت مبلغی در ازای واگذاری تسهیلات، اکل مال به باطل است.

صندوق‌های قرض‌الحسنه خانگی شیوه‌ای جدید در قرض‌ دادن و قرض گرفتن است که از سوی بسیاری از خانوارهای ایرانی مورد استقبال واقع شده است. در این شیوه از قرض، عده‌ای توافق می‌کنند ماهیانه مبلغی را به یک نفر که مدیر صندوق است، تحویل دهند؛ او نیز با انجام قرعه‌کشی، کل مبلغ را به یکی از اعضاء به‌عنوان وام (قرض) پرداخت می‌کند؛ این عملیات هر ماه تکرار می‌شود تا تمامی اعضاء بتوانند وام دریافت کنند. نتایج تحقیق حاضر که به روش تحلیلی ـ توصیفی انجام شده، نشان می‌دهد این شیوه قرض دادن به لحاظ فقهی صحیح است و شبهه ربا در آن وجود ندارد؛ البته شرط اختصاص اولین وام به مدیر صندوق به‌مثابۀ نوعی اجرت در ازای خدمات مدیریتی اوست. این شرط، اولین وام را که به وی تعلق گرفته، ربوی می‌کند. در این تحقیق مسئله الزام اعضاء بر حفظ همکاری با صندوق به بحث گذاشته شده و کیفیت تعلق خمس به مبالغ پرداختی در صورت سررسید سال خمسی نیز تفصیلاً بیان شده است.

با اینکه در لسان فقهاء ـ خصوصاً متأخرین ـ بر امضائی بودن ابواب معاملات تأکید و تعبدی بودن آن انکار شده است؛ اما در عین حال در مواردی احکام ابواب معاملات حمل بر تعبد شده است. نتایج تحقیق حاضر که به روش تحلیلي ـ توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام شده، نشان می‌دهد اصطلاح «تعبدی» در پنج معنا به‌کار رفته است؛ معنای اول: تعبدی در مقابل توصلی؛ در این کاربست قصد تقرب به خداوند مقوِّم معنای تعبدی است و صرفاً به عبادات بالمعنی الاخص اطلاق می‌شود. معنای دوم: تعبدی به معنای توقیفی؛ به این معنا که احکام شرعی باید مستند به شارع باشد. طبق این معنا تمامی احکام شرع اعم از عبادات و معاملات تعبدی هستند. معنای سوم: تعبد به معنای کُرنش در مقابل حکم الهی؛ این معنای تعبدی اشاره به لزوم تمکین اهل ایمان نسبت به احکام الهی دارد. چهارم: تعبدی به معنای بدون غرض بودن متعلق یک حکم شرعی؛ تعبدی در این کاربست صرفاً به احکام امتحانی و امثال آن، البته طبق برخی از مبانی اطلاق می‌شود. پنجم: تعبدی در مقابل تعقلی؛ تعبدی در این کاربست اشاره به عدم درک اغراض مترتب بر حکم یا عدم امکان به‌کارگیری قواعد معمِّم و مخصِّص حکم دارد. تعبدی به این معنا قابل اطلاق به ابواب معاملات به‌صورت کلی نیست و صرفاً بر اجزاء و شرایطی که تحت تصرف شارع قرارگرفته، فی‌الجمله قابل اطلاق است.

بدون شک در هر علمي بر اساس روشي خاص به بررسي مسائل آن علم پرداخته مي‌شود. بررسي روش تحقيق در مسائل هر علم، تحت عنوان روش‌شناسي آن علم قرار مي‌گيرد و بر اساس اصطلاحات رايج در فلسفة علم، دانش درجة دو شمرده مي‌شود. نگاه روش‌شناسانه به هر علمي نقاط ضعف و قوت آن علم را آشکار مي‌کند و به رشد و بالندگي آن کمک مي‌کند. دانش فقه نيز از اين قاعده مستثنا نيست و نگاه نقادانه به روش به کار رفته در بررسي مسائل آن مي‌تواند سطح دانش فقه را ارتقا بخشد. روش به کار رفته در تحقيقات فقهي روش اجتهادي ناميده شده است. کاربست روش اجتهادي، با اينکه سابقه‌اي هزار و دويست ساله دارد، کمتر با نگاه درجة دوم ارزيابي شده است. تحقيق حاضر به روش تحليل- توصيفي و با نگاه درجة دوم به ارزيابي روش استنباط فقهي پرداخته و آن را در سه بخش سامان داده است؛ در بخش نخست به دانش‌هاي مقدماتي استنباط اشاره شده‌؛ در بخش دوم به بحث دربارة منابع استنباط پرداخته و در بخش سوم مراحل استنباط ذکر شده است.