جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از بررسی آثار صدرالمتألهین شیرازی که پایه گذار حکمت متعالیه محسوب می شود، به روشنی معلوم است که وی در جای جای آثار خود ، در کنار ادلّه عقلی برای اثبات و یا توجیه مبانی فلسفی خود و تطبیق آنها با نظام وحیانی، از روایات اسلامی نیز استفاده نموده است. بنابراین لازم به نظر می رسد که تفکرات فلسفی صدرا که به ادعّای او منطبق یا نظام وحیانی است و در غیر این صورت نمی توان عنوان حکمت را به آن اطلاق نمود، به خصوص در حوزه خداشناسی که این پژوهش بر محوریت آن شکل گرفته است مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد تا مشخص شود که اولاً برای دستیابی به این مبانی فلسفی به چه میزان از روایات اسلامی بهره برده است و ثانیاً به چه میزان این مبانی پذیرفته شده از جانب او که اکثراً با براهین عقلی نیز تبیین شده اند، منطبق با مجموعه نظام وحیانی با تکیه بر روایات اسلامی است. از این رو لازم است در ابتدا صحت و سقم استنادات و شواهد روایی او ، البته با استناد به پژوهش هایی که پیش از این در خصوص اعتبار روایات انجام شده است، مشخص شود و سپس در نگاهی جامع، با توجه به اینکه نظام وحیانی یک نظام مستقل است، موارد انطباق و افتراق مبانی حکمت صدرایی با مبانی قابل استخراج از نظام وحیانی روایی در موضوع خداشناسی مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

قاعدۀ الواحد یکی از قواعدی است که از دیرباز موردتوجه فلاسفه بوده به نحوی که می‌توان اشاراتی از مفادّ این قاعده را در آثار فلوطین یافت، ولی به نظر می‌رسد ابن‌سینا نخستین فردی است که در صدد اثبات منطقی قاعدۀ الواحد برآمده است. اگرچه به نظر می‌رسد، نظریات او در آثار مختلفش برای توجیه صدور کثرت از وحدت، دچار اختلافاتی است، در مجموع وی را می‌توان جزء مدافعین این قاعده با مفادّی که مورد‌نظر فلاسفه است، برشمرد. هدف نگارندگان جستار پیش‌رو آن است که با مراجعه به آثار ابن‌سینا، ضمن استخراج موارد اختلاف در بیان او دربارۀ صدور کثیر از واحد، به نقد ادله‌ای که در تأیید قاعده الواحد اقامه نموده، بپردازیم. هرچند تا به حال نقدهایی بر آراء ابن‌سینا (دربارۀ این موضوع) نگاشته شده و عده‌ای نیز درصدد پاسخ برآمده‌اند، ما در این مقاله با تحلیل و بررسی خودِ کلام ابن‌سینا به مواردی دست یافته‌ایم که بیشتر آنها جزء موارد مطرح شده از جانب ناقدان نبوده و ازاین‌رو تحلیلی جدید به حساب می‌آید. از جمله می‌توان گفت اولاً اثبات قاعدۀ الواحد به لحاظ منطقی موجبِ دور است و ثانیاً دیگر مبانی پذیرفته شده از جانب ابن‌سینا، نشان می‌دهد صدور کثیر از واحد بسیط امکان‌پذیر است و موجب ترکّب در ذات، نخواهد شد.

در مورد صدرالمتألهین شیرازی شاید بتوان گفت در آثار خود به آراء همه حکمای پیش از خود در خصوص کیفیت صدور کثرت از وحدت اشاره نموده است. از این رو تحلیل نظر حقیقی او پیرامون این مطلب امری دشوار به نظر می رسد. با این همه ما در این مقاله سعی نموده ایم با مراجعه به کتب او، همه نظراتی را که او در این خصوص عنوان داشته گردآورده و مورد نقد و بررسی قرار دهیم. از بررسی نظرات مختلفی که صدرالمتألهین راجع به مسأله صدور مطرح می کند، می توان به این جمع بندی رسید که او ضمن بیان این نظرات که از منظرهای مختلف فلسفی، کلامی و عرفانی مطرح شده و در آثار فلاسفه و متکلمین و عرفای پیش از او نیز عیناً یافت می شود، به نوعی سعی نموده است تا از قاعده موسوم به الواحد دفاع نماید و در واقع بین این نظرات و این قاعده جمع نماید. ولی ما در این مقاله به دنبال آن هستیم تا نشان دهیم که جمع بین این نظرات مختلف و قاعده موسوم به الواحد نه تنها کمکی به صدرالمتألهین در تبیین کیفیت صدور کثرات از واحد متعال ننموده است بلکه او را با تعارضات بیشتری مواجه ساخته که در صورتیکه در تبیین و توجیه نظرات خویش به این قاعده استناد نمی نمود، استدلالات او موجه تر و قابل پذیرش تر می بود.

در این پژوهش قصد ما بر این است تا قاعده موسوم به الواحد را با نگاهی استدلالی هم به لحاظ منطق استدلالات و هم به لحاظ محتوایی، مورد نقد و بررسی قرار دهیم و در ضمن آن به مواردی از کلام فیلسوفانی که این قاعده را صحیح پنداشته ولی از طرفی در آثار خود به خلاف آن سخن گفته اند اشاره داشته و نقودی که بر مدل ارائه شده بر اساس سلسله طولی صدورات از جانب حق تعالی وارد است را برشمرده و به تبیین چگونگی پیدایش و ربط موجودات به مبدأ اعلی بر اساس مدل خورشیدی و اشعّه آن پرداخته که به نظر می رسد نواقص مدل قبل را ندارد. همان طور که در این پژوهش بدان اشاره شده است، قاعده الواحد نه تنها یک قاعده بدیهی نیست بلکه ادلّه عنوان شده برای اثبات آن که همگی به ادلّه ای که ابن سینا درجهت اثبات این قاعده عنوان نموده باز می گردد نیز به لحاظ منطقی مخدوش هستند. در خصوص ربط این قاعده با واحد متعال نیز باید عنوان داشت که همان طور که در این پژوهش آمده است، فلاسفه ای که در تأیید قاعده الواحد قلم زده اند، همگی متفق القول اند که این قاعده فقط برای واحدی با حیثیت صدور واحد صادق است، ولی نکته ای که ما در این پژوهش قصد بیان آن را داریم این است که صدور کثیر از واحد منافی وحدت و بساطت مصدر نیست و به نظر می رسد، واجب الوجود بالذات و مبدأ متعال که قصد دارند این قاعده را بر او بار کنند، نه تنها نمی توان از او به یک موجود تک حیثیّتی یاد نمود بلکه حیثیات و جهات او نامتناهی است. در این پژوهش درکنار نقد ادلّه اثبات قاعده الواحد و همچنین تبیین چگونگی پیدایش کثرات بر اساس آن، در صدد بیان این مطلب هستیم که همه موجودات، شئون حضرت باری و لمعات آن منبع لایزال نور هستند. با این فرض، هیچ حقیقت و هویت منفصله ای از آن ذات وجود ندارد و بنابراین اعتقاد به صدور واحد از واحد و بیان سلسله طولی در نظام موجودات، معنا و مفهوم خود را از دست می دهد. چراکه نظام وجود با این نحو از نگرش، شامل یک موجود است و شئون و تطورات او و مظاهر و مجالی اسماء و صفات او. از این منظر، معلول، شیء جدا و منفصل از علّت نخواهد بود، بلکه طوری از اطوار ذات علّت است. از این رو واژه صدور، به معنای حصول شیء خارج از ذات علّت، رنگ باخته و جای خود را به واژه شئون، جلوات و ظهورات ذات می دهد. در این نگاه، واحد متعال، خورشید عالم وجود است و خلایق، لمعات انوار او که به نحو بیواسطه به آن مبدأ نور متصل بوده و تلألؤ و تشعشع آنها، در واقع تلألؤات و تشعشعات آن خورشید عالم تاب است که در قالب این هیئات و قوالب، ظهور یافته و جلوه نموده است.