جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از افلاک در فلسفه‌ی اسلامی نزد فیلسوفان به طور ویژه در آراءِ حکیمانی چون بوعلی سینا، صدرالمتألهین و شیخ اشراق در طبیعیات و صدور نظام آفرینش و جهان شناسی بخش چشمگیری از مباحث را به خود اختصاص داده است که هریک با تعابیر گوناگونی از افلاک به تبیین دیدگاه خویش پرداخته اند. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد این است که در نظام فلسفی ابن سینا این بحث تا چه اندازه در بینش فلسفی وی دارای اهمیت است. روشن است که نظرات گذشتگان درباره ی افلاک و اوصاف آنها براساس دیدگاه زمین مرکزی و هیئت بطلمیوسی که دیدگاه حاکم بر آن عصر بوده شکل گرفته است، به همین سبب امروزه با ابطال هیئت بطلمیوسی این بخش از فلسفه مهجور مانده و عملا به عنوان بخشی منسوخ و غبار گرفته بر جای مانده است. با اینحال نمی توان صرفا براساس ابطال هیئت بطلمیوسی سایر حوزه های آن را هم بی ارزش شمرد. نقش این بحث چنان است که در صورت نادیده انگاشتن و تغییر دیدگاه در این حوزه تبیین و توجیه بسیاری از مسائل مهم فلسفی از جمله فرشته شناسی، نظریه عقول، دوام فیض، ربط حادث به قدیم و ثابت به متغیر، معاد جسمانی و غیره در نظام وی دچار تغییر می شود و سمت و سوی دیگری پیدا خواهد کرد.درحقیقت مسئله‌ی محوری در این نوشتار یافتن پاسخی به این مسئله است که آیا با فرض ابطال هیئت بطلمیوسی بخش مربوط به افلاک از فلسفه‌ی ابن سینا قابل انفکاک است؟ آیا بحث از افلاک و ویژگی های آنها مربوط به حوزه‌ی علوم طبیعی است یا فلسفه؟ و ملاک فلسفی بودن اینگونه مباحث در فلسفه‌ی ابن سینا چیست؟ درصورت کنار گذاشتن این بخش از فلسفه امر جایگزینی برای توضیح مباحث مرتبط با آن می توان یافت؟ بنابر این بطور خلاصه می توان عمده‌ی مسائل این پژوهش را تحت موارد ذیل ذکر کرد: مسائل کلی:1-آیا مباحث مربوط به افلاک تحت حوزه‌ی طبیعیات قرار می گیرد یا فلسفه؟معیار آن چیست؟2-در صورت عدم کاربرد و انفکاک مباحث مربوطه آیا خللی در نظام فلسفی سینوی وارد می شود؟ اگر پاسخ آری است، چگونه می شود این خلل را برطرف کرد؟مسائل جزیی:1-کیفیت تبیین افلاک در فلسفه ی سینوی به چه نحو است؟2-نظریه ی افلاک تا چه حد در قوام فلسفه ی سینوی تأثیرگذار بوده است؟3-درصورت عدم انفکاک افلاک در نظام فلسفی سینوی، ارتباط آن با دیدگاه بطلمیوسی رایج چگونه قابل جمع خواهد بود؟

ابن سینا در جهان شناسی، هستی شناسی و طبیعیات به برخی از آموزه‌های هیئت قدیم مانند قول به وجود فلک و تأثیراتی که در عالم آفرینش ایجاد می‌کنند قائل است. این پژوهش به طور خاص به بررسی فلک و تأثیر آن در مسائلی مانند عقول، زمان، ربط حادث به قدیم، معاد، معراج و نظریه ی فیض در فلسفه‌ی سینوی پرداخته است. با ابطال هیئت قدیم بخش‌های مذکور در فلسفه ی سینوی با مشکل اساسی رو به رو شدند، زیرا مبنای ابن سینا در تفسیر نظام هستی در آن دوره نظریه ی زمین مرکزی و افلاک نه گانه هیئت بطلمیوسی بود که اکنون بسیاری از آموزه های مبتنی بر آن به لحاظ علمی و عقلی بی اعتبار هستند. این پژوهش در گام نخست بیش از تکیه بر مبانی طبیعی و فیزیکی فلک که منسوخ شده اند، توجه خود را بیشتر بر مبانی فلسفی و عقلی حضور افلاک در مسائل مربوطه معطوف کرده است. دیدگاه ابن سینا در این حوزه دیدگاه یک فیلسوف است نه طبیعی دان، به همین جهت بحث از فلک در این پژوهش از جهاتی مانند جرم و وزن و نیرو و ... که تحت علم فیزیک و هیئت قرار می گیرد بررسی نشده است، بلکه از بعد فلسفی یعنی از آن حیث که با موضوع، روش، حوزه ی بحث و هدف و غایت فلسفه ارتباط دارد بحث می شود به این صورت که در این مسائل فلک، از آن حیث که موجودی زنده و دارای نفس و حیات و قدیم است به لحاظ وجودی و عوارض و مقوّمات آن و با روش عقلی و برهانی که مناسب علوم فلسفی است در مسائل فلسفی مورد بررسی قرار گرفته است و از وجه کلی به آن پرداخته شده است نه جزیی، زیرا صحبت از جزییات آن در علم هیئت و نجوم در قالب اشکال و مدارهای نجومی صورت می‌گیرد، اما در فلسفه متناسب با سایر مسائل فلسفی مانند عقول، زمان، ربط حادث به قدیم معاد و معراج و نظریه ی فیض که ذکر شد به نحو کلی بررسی می شوند، غایت بحث فلک نیز در مسائل گوناگون مانند نقش فلک و معاونت آن با عقل آخر در ایجاد عالم تحت القمر، ربط حادث به قدیم، زمان، معاد، معراج و نظریه فیض، به صورت جداگانه تحت عنوان جایگاه فلسفی مسائل مزبور مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین روشن شد که وجود فلک در حل یا تفسیر مسائل فوق تا چه اندازه دارای اهمیت است و اگر قائل به حذف آن در مسائل یاد شده باشیم چه جایگزینی برای آن در نظام فلسفه ی سینوی وجود دارد. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که فلک در تبیین و تحلیل برخی مسائل در فلسفه‌ی سینوی مانند نقش آن در معاونت با عقل فعال و ایجاد عالم تحت القمر، زمان، ربط حادث به قدیم و نظریه فیض قابل حذف و نادیده گرفتن نیست، و بالعکس بر اساس نقل قول ها و عبارات ابن سینا و برخی دلایل دیگر که در متن ذکر آن آمده می توان از نقش فلک در مسائلی مانند اثبات عقول، تعیین کمیت عقول، معاد و معراج چشم پوشی کرد بدون آنکه خللی به مسائل مذکور وارد شود. خلاصه آنکه این پژوهش در صدد تبیین و تحلیل جایگاه فلک و امکان حذف آن در فلسفه‌ی ابن سینا به صورت یک مجموعه واحد است کاری که تاکنون به این شیوه انجام نشده است. این پژوهش از نوع تحلیلی- توصیفی است و به روش تحلیل محتوا با استفاده از منابع، موضوع فلک و امکان حذف آن در فلسفه‌ی ابن سینا را مورد مطالعه و بازنگری قرار داده است.