جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو مفهوم اخلاق و آزادى در شمار مفاهیم فربه تجویزى و از ناب ترین مباحث فلسفه سیاسى است. برجستگى این مفاهیم به گونه‌اى است که در تمامى دوره‌هاى حیات اندیشه سیاسى خود را بر ذهن و اندیشه متفکران و زندگى آدمى تحمیل کرده است. از این رو نوشته حاضر در تلاش است تا نگره یکى از فیلسوفان مسلمان معاصر در باب مناسبات اخلاق و آزادى را بکاود و با سنجش این دو مفهوم فربه فلسفه سیاسى، به طرح و آزمون مدعاى مقاله در باب اولویت آزادى بر اخلاق بپردازد.

گرچه آزادى مطلوب همه آدمیان است و همه به نوعى علاقه دارند در زندگى فردى و جمعى خویش از آن بهره‌مند باشند، اما با همه مباحث انجام گرفته درباره آزادى، هنوز این مفهوم بار معنایى مبهمى دارد؛ به دیگر سخن، جامعه ما در طول یکصد سال اخیر نتوانسته است تکلیف خود را با مفاهیمى از قبیل آزادى روشن سازد. در واقع ابهام در مفاهیم و برداشت‌هاى خاصى که از آنها شده، در جامعه سر در گمى‌اى را به وجود آورده و مبناى رفتارها در جامعه مشخص نشده است. به طور قطع مى‌توان گفت منازعات حاضر در جامعه ما بر سر آزادى، ریشه در گذشته ما، و به ویژه در یکصد سال اخیر، دارد و هنوز درک روشنى از آزادى در میان نخبگان ما وجود ندارد. این وضعیت درباره آزادى سیاسى که «مادر آزادى‌ها» است روشن‌تر و برجسته‌تر است.

آیا در اسلام آزادى بیان وجود دارد؟ آیا در اسلام حقوق و آزادى‌هاى مدنى شهروندان به رسمیت شناخته شده است؟ آیا در اسلام قاضى مى‌تواند براى هر جرمى به دلخواه خود هر مجازاتى را تعیین کند؟ آیا نظام حکومتى اسلام در برابر مردم مسؤول و پاسخ‌گو است؟ آیا در اسلام مردم در انتخاب فرمان‌روایان نقشى دارند؟ آیا در اسلام مردم باید بى‌چون و چرا از ولىّ امر یا متصدى حکومت و فرمان‌روا اطاعت کنند؟ آیا در اسلام افراد مى‌توانند نظر و عقیده شخصى یا رأى خود را درباره امور بیان کنند؟ دکتر محمد هاشم کمالى، فقیه و استاد دانشگاه بین‌المللى اسلامى مالزى و از پیروان مذهب اهل سنت و از معتقدان به حکومت شریعت، مى‌کوشد بر اساس متون و منابع شرعى به پرسش‌هاى مذکور پاسخ گوید. مباحث وى که با عنوان آزادى بیان در اسلام انتشار یافته، شامل پنج مقاله که در دهه‌هاى 1980 و 1990 در مجلات تخصصى بین‌المللى به چاپ رسیده است. امتیاز این مقالات ـ به نظر مترجم و گزینش‌گر این مجموعه ـ در این است که نویسنده بى‌آن‌که ادعاى روشنفکرى داشته باشد و بخواهد اندیشه‌هاى تازه را به گذشتگان نسبت دهد یا اندیشه‌هاى جدید را با اسلام درآمیزد، صرفآ با تکیه بر منابع دینى و فقهى، به تبیین پاره‌اى پرسش‌ها پرداخته است که از مهم‌ترین مسائل جوامع اسلامى از نوگراترین تا سنتى‌ترین و سنت‌گراترین شکل آن است.

اگر مشارکت سیاسى را به معناى عام، سهیم شدن افراد در سطوح مختلف فعالیت در نظام سیاسى در نظر بگیریم، با توجه به نظریه‌هاى ولایت فقیه، نوع مناسبات فرد و دولت در بحث از مشارکت سیاسى از حیث نظرى، کارگزارانه (ولىّ ـ عامل) است. شاخص‌هاى مورد نظر مشارکت سیاسى که در این نوشته مورد تحلیل قرار گرفته است عبارتند از: حق انتخاب کردن، حق انتخاب شدن، حق مخالفت و حق نظارت و انتقاد.

در نوشته حاضر، مناسبات آزادى و امنیت بررسى شده است. از این‌رو، سه نگره مطرح شده است: تقدم امنیت بر آزادى، تقدم آزادى بر امنیت و تعامل آزادى و امنیت. نویسنده مقاله مدعاى خود را بر نگره سوم استوار ساخته و به این بحث در اندیشه سیاسى امام خمینى؛ پرداخته است. از این رو بر این باور است که در نگاه امام خمینى، مناسبات آزادى و امنیت، از سنخ تعاملى و تأثیر و تأثرى است. در یک سویه، آزادى، در تأمین و تضمین امنیت مساعدت مى‌کند و در سویه مقابل، امنیت نیز فضا و گونه‌هاى گسترده تحقق آزادى را براى افراد و نهادها بسط و گسترش مى‌دهد. تفصیل مباحث را به همراه مستندات در ادامه مى‌خوانید.

گروه پژوهشى «فقه سیاسى» یکى از سه گروه اصلى پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام وابسته به مرکز مطالعات و تحقیقات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم است. پژوهشکده در سال 1373 به منظور باز پژوهى، تبیین، نظریه پردازى و تدوین اندیشه سیاسى اسلام راه اندازى شد و در نظر دارد با بررسى اندیشه سیاسى اسلام، زوایاى پنهان آن را آشکار کند و کارآمدى آن را در حوزه‏هاى نظرى و عملى نشان دهد. مهم‏ترین اهداف و ضرورت‏هاى تأسیس پژوهشکده عبارتند از: 1. تبیین بنیان‏هاى نظرى اندیشه سیاسى اسلام؛ 2. باز پژوهى و نقد و ارائه زوایاى تاریک تاریخ اندیشه سیاسى اسلام به‏ویژه شیعه؛ 3. فراهم کردن منابع لازم براى پى‏ریزى اندیشه سیاسى قابل ارائه در سطح جهانى با توجه به منابع اصیل اسلامى؛ 4. زمینه سازى فکرى در جهت تحقق کامل حکومت اسلامى؛ 5. نشان دادن قدرت تحلیل و اجتهاد سیاسى علماى مسلمان؛ 6. معرفى مکتب حیات بخش اسلام از نظر غناى سیاسى؛ 7. نظریه‏پردازى در حوزه‏هاى فلسفى، کلامى و فقهى اندیشه سیاسى اسلام؛ 8. مطالعه تطبیقى اندیشه سیاسى اسلام با سایر مکاتب سیاسى.

آیه‏ اللّه‏ بهشتى آزادى را گوهر آدمى و نشان دهنده هویت و شخصیت انسان مى‏داند و معتقد است انسان مى‏تواند در زندگى خود دست به انتخاب‏گرى بزند و زندگى، محیط، جامعه و نظام سیاسى خویش را ساخته و در آن تأثیر بگذارد. در این راستا مردم در نظام سیاسى از حق رأى و آزادى انتخاب برخوردارند و مى‏توانند در برابر امور نامطلوب واکنش نشان داده، انتقاد و اعتراض کنند و بر عملکرد مسؤولان نظارت داشته باشند. از دیگر سوى، کارگزاران نظام سیاسى نیز در هر سطحى مى‏ باید به مردم پاسخ‏گو باشند.