جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روابط فاطمیان و عباسیان که از دوران دعوت فاطمیان آغاز شده بود، با تشکیل دولت فاطمیان در مغرب(1) در شمال افریقا وارد مرحله جدیدى شد. در دوران خلافت فاطمیان در مغرب بین سال‏هاى 297-362ق عوامل زیر، زمینه‏هاى ارتباط این دو حکومت را فراهم کرد: 1 . سقوط حکومت اغلبیان به دست فاطمیان که واکنش عباسیان را علیه فاطمیان به همراه داشت، زیرا اغلبیان از سوى عباسیان حمایت مى‏شدند. 2 . تصمیم فاطمیان بعد از تشکیل حکومت در مغرب براى تغییر شعائر مذهبى اهل‏سنت، و در مقابل، استفاده عباسیان که حامیان اهل‏سنت بودند، از این حرکت براى تضعیف فاطمیان. 3 . تلاش فاطمیان براى تصرف مصر که عباسیان آن را آخرین نقطه نفوذ خویش در شمال افریقا مى‏دانستند. 4 . فعالیت داعیان اسماعیلى در مناطق عباسیان که از مسائل زمینه‏ساز نفوذ فاطمیان بود. 5 . تلاش فاطمیان از آغاز تشکیل خلافت در جهت خواندن خطبه به نام آنان در حرمین شریفین به جاى عباسیان. 6 . قرامطه بحرین که پس از تأسیس حکومت فاطمیان در مغرب، از جمله عوامل تأثیر گذار در روابط آنان با عباسیان بودند.

یکى از مهم‏ترین تهدیدهاى نهضت رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، بازگشت امت اسلامى به معیارهاى جاهلى و سر برآوردن ریشه‏هاى غیر انسانى آن دوران بود. جامعه‏اى که رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اسلام را در آن عرضه کرد، جامعه‏اى قبیله‏اى بود. در آن جامعه، سنت به منزله زیر ساخت همه مقوله‏هاى فرهنگى و اجتماعى عمل مى‏کرد. سنت جاهلى که در جامعه جزیرة العرب، ریشه‏دار و عمیق بود، در زمان پیامبر عامل بازگشت و ارتجاع شد. رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از آغاز بعثت، تلاش کرد اعمال و معیارهاى جاهلى را محدود کند. ایشان در این راستا، بیش از سایر انبیا و نهضت‏ها موفق بود، با وجود این، سنت‏هاى جاهلى کاملاً نابود نشد. دو عامل، یکى حضور عناصر تحول‏ناپذیرفته (مشرکان، منافقان و اهل کتاب) و دیگرى وجود بقایاى باورها، اندیشه‏ها و سنت‏هاى جاهلى سبب بازگشت جامعه به معیارهاى جاهلى شد و تهدیدى بزرگ براى نهضت پیامبر گردید. بازگشت به جاهلیت با دور شدن از زمان رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بیش‏تر گریبان‏گیر جامعه اسلامى شد. از نظر پیامبراعظم ریشه‏هاى رجعت، هواپرستى و دنیازدگى بود که همواره به عنوان عاملى ارتجاعى در نهضت‏هاى الهى دیده مى‏شود.

دلائل‌نگاری در سیرة نبوی(ص) به بررسی گزارش‌هایی می‌پردازد که به طور ویژه بر نشانه‌های پیامبری حضرت محمد(ص) به عنوان دلیلی برای اثبات نبوتش متمرکز شده اند. نوع پرداختن این نویسندگان به نشانه‌های پیامبری حضرت محمد(ص)، نشان می‌دهد که چه مؤلفه‌هایی در این گونه از سیره‌نگاری پیامبر مورد توجه آنها بوده، و این امر تا حد زیادی بر اساس مکتب کلامی و یا حدیثی این نویسندگان صورت پذیرفته است. اولین اثری که از اندیشمندان اسماعیلی در این موضوع ارائه شده، کتاب أعلام‌النبوه اثر ابوحاتم رازی (م322 ق ) است. پژوهش حاضر به روش توصیف و تحلیل تاریخی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای در پی پاسخگویی به این سوال است که ابوحاتم رازی به عنوان یک متکلم مشهور اسماعیلی، به کدام مؤلفه‌های دلائل‌نگاری نبوی توجه نشان داده و آیا از این نظر با نویسندگان غیراسماعیلی تفاوتی دارد یا نه؟ نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که ابوحاتم با تقسیم بندی نشانه‌های پیامبری حضرت محمد به دلائل و معجزات، فاعلیت پیامبر را در این امر به طور خاص مورد توجه قرار داده و از این نظر مشابه متکلمان و متفاوت از محدثان عمل کرده است. اهمیت و ضرورت انجام این پژوهش در این نکته نهفته است که کتاب ابوحاتم رازی، کهن ترین اثر اسماعیلی در موضوع موردبحث بوده و تاکنون از نظر نوع نگاه او به معجزات و نشانه‌های پیامبری حضرت محمد (ص)، موضوع هیچ تحقیقی قرار نگرفته است.

همزمان با تشکیل دولت‌های ­شیعه عادل‌‌شاهی، نظام­­‌شاهی و قطب‌­­شاهی، مهاجرت ایرانیان شیعه به جنوب­ هند جدی­تر شد؛ حکام ­شیعه دکن به مهاجران ایرانی به­منظور تثبیت حاکمیت شیعی و تحکیم مبانی و ترویج مذهب تشیع و نیز دفاع از آن در برابر دولت­های غیرشیعی، نیاز داشتند. این مهاجرت موجب تحولاتی در زمینه فعالیت‌های سیاسی ­و­ اجتماعی همسو با سیاست‌های مذهبی و خارجی این دولت‌ها‌ شد و جنوب­ هند به‌ منطقه­ای امن برای ساکنان این نواحی تبدیل گردید. مقاله حاضر با رویکرد «توصیفی - تحلیلی» و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای در پی واکاوی و تحلیل تکاپوهای شیعیان مهاجر ایرانی در ایجاد صلح میان دولت­های شیعه ­دکن بوده و به این پرسش پاسخ می‌دهد که: هدف شیعیان ایرانی از ایجاد صلح بین دولت­های شیعه دکن چه بوده است؟ یافته­های پژوهش حاکی از آن است که شیعیان نخبه مهاجر ایرانی با درک شرایط ویژه و خطرات احتمالی، به ‌عنوان سفیران صلح نزد دیگر حکام شیعه دکن در صدد نزدیکی حکومت‌های شیعه و نیز اتحاد آنان در برابر حکومت­های غیرشیعه، به­ویژه اهل ­سنت برآمدند و بدین‌سان، با ایجاد قدرتی متحد و تشکیل سپر دفاعی مانع ابتلای آنان به جنگ­های طولانی شدند. دستاورد مهم این صلح برخورداری مردم مناطق تحت حاکمیت دولت­های شیعه دکن از امنیت اجتماعی بود. همچنین ایرانیان با انجام این مأموریت به­دنبال تثبیت و تقویت حکومت شیعی بر محور آموزه­های مذهب تشیع بودند تا بدین‌وسیله از فروپاشی حکومت شیعیان در منطقه دکن جلوگیری کنند.

فتح سیسیل در اوایل قرن سوم هجری دستاورد ارزشمندی برای جهان اسلام محسوب می‌شد. گروهی از ایرانیان از همان هنگام در قالب «سپاه خراسانی» تحت فرماندهی اسد بن فرات نیشابوری، به‌همراه مسلمانان دیگر وارد سیسیل شده و در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این منطقه مشارکت فعالی داشتند. مسأله پژوهش حاضر، چگونگی حضور ایرانیان در سیسیل و تبیین جایگاه آنها در تاریخ و تمدن سیسیل در دوره اسلامی است. بر اساس گزارش منابع، چنین به‌ نظر می‌رسد که ایرانیان در برخی از رویدادهای سیاسیِ سیسیل در دوره اسلامی نقش داشتند و در حوزه تمدن اسلامی انواع علوم، صنایع، معماری و هنرهای ظریف اسلامی - ایرانی را در سیسیل رواج داده‌اند. این دستاوردهای تمدنی در دوره حاکمیت نرمان‌ها به ایتالیا و سپس اروپا منتقل شد.

خلافت فاطمی که همواره به دنبال توسعه‌ی سیادت دینی و سیاسی خود بر تمام سرزمین‌های اسلامی و بسط نظرگاه‌ها و اندیشه‌هایش در خارج از قلمرو، به ویژه در شرق جهان اسلام بود، در درون قلمرو خود اهتمام بسیاری به تقویت نظام آموزشی نشان داد از جمله: تأسیس مراکز آموزشی فراگیر، تأمین تسهیلات آموزشی و رفاهی برای اساتید و طلاب، جذب و استخدام علما و اساتید برجسته، ایجاد جو آزاد اندیشی علمی و عقیدتی در مراکز آموزشی خود. در این نوشتار تلاش شده با روش توصیفی- تحلیلی به این مسئله پرداخته شود که این اقدامات چه دستاوردهایی را می‌توانست برای فاطمیان در پیشبرد اهداف سیاسی- مذهبی‌شان در خارج از قلمرو، به ارمغان آورد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که این ارتقاء سطح آموزشی دستاوردهایی از جمله جذب طالبان علم از سایر سرزمین‌ها و ارتقاء جایگاه فرهنگی خلافت فاطمی در سطح جهان اسلام، آشنا نمودن جامعه علمی جهان اسلام با فرهنگ و آئین اسماعیلی، آشنایی مبلغان فاطمی با نیاز-های فرهنگی و فکری جوامع مختلف پیش از اعزام به مأموریت و همچنین تربیت و آموزش داعیان متخصص و متعهد به منظور فعالیت در خارج از قلمرو را می توانست به همراه داشته باشد.

فاطمیان (297-567 ق) خلفای شیعی بودند که پس از دوره‎ای فعالیت‌های تشکیلاتی مخفی توسط سازمان دعوت اسماعیلیان و با استفاده از ظرفیت‎های موجود در میان قبایل بربر شمال افریقا، دولتی تشکیل دادند و با فتح مصر و بنای شهر قاهره، چشم‌انداز خود را در پیشروی و فتح شرق اسلامی آشکار کردند و به رقابت با خلافت عباسیان پرداختند. این اقلیت شیعی، توانستند بیش از دو و نیم قرن بر جغرافیای گسترده‌ای از سرزمین‎های اسلامی با ساکنان سنی و اهل ذمه حکمرانی کنند و در برخی دوره‎ها مانند دوره اول خلافت در مصر، اقتدار و محبوبیت بالایی نیز داشتند. می‎دانیم موفقیت‎های دولت فاطمیان در کنترل و اداره مملکت، حاصل رویکرد و سیاست‎های اجتماعی بود. یکی از سیاست‌های اجتماعی فاطمیان، تعامل آن‌ها با قبایل و استفاده از ظرفیت قبیله‌ای مغرب و مصر بود. قبیله بربر کتامه در دوره دعوت و تأسیس دولت، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین یار و حامی فاطمیان بودند. سؤال اصلی مقاله این است که نقش این قبیله در تأسیس دولت و برآیند فعالیت این قبیله در دولت در مصر چه بود. دستاورد تحقیق این است که قبیله کتامه در دوره دعوت به ویژه از زمان حضور ابوعبدالله شیعی در مغرب، اصلی‌ترین حامی و ستون فقرات دولت فاطمیان بودند. این نقش در تمام دوره مغرب و سال‌های اولیه خلافت مصر استمرار داشت تا این‌که در دوره العزیز با ورود قبایل دیگر به ویژه مشارقه تضعیف شد و پس از ورود بدرالجمالی به قاهره از بین رفت و قبیله کتامه مانند مردم عادی شدند.

آموزش‌های دینی از مهم‌ترین بخش‌های جامعه مذهبی است که مورد توجه حاکمان و دانشمندان بوده است. این آموزش به‌ ویژه در قرن 10 و 11 هجری در دوره قطب­شاهیان که ساکنان بومی آن آشنایی چندانی با مذهب تشیع و اندیشه‌های آن نداشتند اهمیت بیشتری داشت. آموزش‌های مذهبی در این دولت‌ به ‌منظور تحکیم مبانی مذهب تشیع صورت گرفت. حاکمان این دولت برای تقویت پایه‌های تشیع در بین ساکنان مناطق گلکنده (Golconda) و حیدرآباد (Hyderabad)- پایتخت قطب­­شاهیان - از دانشمندان شیعی ایرانی که به دکن مهاجرت کرده بودند بهره بردند و حضور پر تعداد آنان به پویایی و ارتقای دانش مذهبی ساکنان این مناطق انجامید. سؤال اصلی پژوهش این است که دانشمندان مهاجر ایرانی چه نقشی در گسترش معارف شیعی ساکنان قلمرو دولت‌ قطب­­شاهی در قرون 10 و 11 هجری داشتند؟ برای پاسخگویی به سؤال پژوهش این فرضیه مطرح ‌شده است که دانشمندان ایرانی با تشکیل کلاس‌های درس و تربیت شاگردان، تربیت مذهبی حکام قطب­شاهی، تألیف کتب مذهبی و برگزاری جلسات بحث و مناظره با علمای سایر فرق در گسترش معارف دینی و دانش مذهبی مردم مناطق گلکنده و حیدرآباد مؤثر بوده‌اند. نظر به اهمیت موضوع این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته است.

مالیه‌نگاری در فرهنگ و تمدن‌ اسلامی از سده اول مورد توجه مسلمانان واقع‌گردید. از‌ شاخه‌های فرعی تاریخ‌نگاری‌ مالی، خراج‌نگاری بود. با آغاز فتوح اسلامی یکی‌ از مباحث مطرح‌ در‌ارتباط با فتح سرزمین‌های جدید، پرداخت خراج به‌ عنوان یکی‌ از مهمترین منابع درآمد دولت اسلامی بود. درنتیجه ماموران مالی دستگاه خلافت به تنظیم‌گزارش‌های مالی و جمع‌آوری و جبایت خراج پرداختند. بدین‌سان خراج‌نگاری در تمدن اسلامی از سده اول شروع شد. با‌ مطالعات انجام شده می‌توان سبک‌های متنوعی در دسته‌بندی‌کتب تاریخ خراج جستجو‌کرد، زیرا سِمَت نویسندگان، انگیزه‌ها و عوامل نگارش، روش‌نگارش، محتوا، نوع نگاه نویسندگان به مسائل اقتصادی و مالی متفاوت می‌باشد. در‌این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از‌ منابع تاریخ‌نگاری و فهارس و از طریق مطالعه‌ کتابخانه‌ای به این پرسش‌ اصلی پاسخ داده شده است: سبک‌های اصلی‌آثار‌ تألیفی مسلمانان در‌ باب خراج تا سال‌650 هجری چه بوده است؟ فرضیه مقاله چنین است که اصلی‌ترین سبک‌های تألیفی در باب خراج؛ فقهی-سیاسی، فقهی-حدیثی و محلی-جغرافیایی بوده است.

در روند رشد و شکوفایی علم نجوم، به ­عنوان یکی از علوم مهم در تمدن اسلامی که از قرن دوم هجری آغاز گشته بود، عوامل مختلفی دخیل بوده­اند. انتقال سنّت‌ نجومی کلدانی و یونانی به حوزه­ نجوم اسلامی توسط صابئین حران را می‌توان عاملی اساسی در تکوین این علم در قلمرو تمدن اسلامی به شمار آورد. این نوشتار در نظر دارد که تأثیر و نقش صابئین حران بر علم نجوم در تمدن اسلامی را با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و استناد به منابع، تحقیقات و مقالات موجود، مورد بررسی قرار ‌دهد و به این پرسش‌ها پاسخ دهد که چه زمینه‌هایی سبب تأثیرگذاری صابئین در شکوفایی علم نجوم در اسلام گردید؟ و آنها چه تأثیری در پیشرفت علم نجوم در تمدن اسلامی داشتند؟ دستاوردهای این پژوهش، حاکی از آن است که در وهله‌ نخست، عواملی نظیر: جایگاه و قدسیت نجوم در مذهب صابئین حرانی، ترجمه‌ متون یونانی ـ سریانی، نیاز دستگاه خلافت و اهمیت احکام شرعی، موجب تأثیرگذاری صابئین حران در شکوفایی نجوم اسلامی گردید. سپس، آنها با ترجمه و نقد کتاب مجسطی، به دستاوردهای کم‌نظیری در حوزه‌ نجوم اسلامی نایل شدند و از این طریق، توانستند به پیشرفت این علم در تمدن اسلامی کمک شایانی نمایند.