جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چندربهان برهمن در سال 1023 ه ق در لاهور به دنیا آمد. همنشینی با داراشکوه او را در جهت تعالی اخلاقی و عرفان و تصوف سوق داد؛ تا جایی که دیوان اشعارش سرشار از عبارت ها و اصطلاح های تصوف، و کتاب چهارچمن او نیز مملو از مطالب و اصطلاحات عرفانی و عشق به خداوند و بی توجهی به تعلقات دنیوی است. برهمن پس از درگذشت داراشکوه، از دهلی به بنارس رفت و در سال 1072ه ق به دیار باقی شتافت. آثاری مثل چهارچمن، گلدسته، کارنامه، دیوان اشعار، منشآت، تحفه الوزرا، مجمع الوزرا و... از او به جا مانده است. برهمن شاعر، خطاط و نویسنده بود و با اهل تصوف و شاعران و خطاطان و نویسندگان معاصرش ملاقات داشت. انشای موزون و مسجع وی یادآور گلستان سعدی است. شعرش ساده است و با تشبیهات و استعارات زیبا، و مضامین عشق، محبت، توکل، رضا، و مسائل وحدت وجود- که با لحنی عارفانه بیان شده اند- همراه است.در این مقاله، ضمن مرور زندگی نامه مختصر برهمن و کتاب چهارچمن، دیوان اشعار وی از نظر توجه وی به عرفان و تصوف و ویژگی های معرفتی آن بررسی خواهد شد.

مبحث «ولی و ولایت» یکی از اساسی‌ترین مباحث عرفان اسلامی است. ولایت در لغت به معنای قرب، محبّت، نصرت، امارت و... است؛ امّا ولی در اصطلاح اهل عرفان به کسی گفته­می‌شود که با نابودکردن صفات بشری و فانی­شدن در حق به تولّد دوباره رسیده­باشد. در این جستار که مبتنی­بر مطالعات کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی – تحلیلی است تأثیرپذیری سلطان­ولد از شمس تبریزی در موضوع ولایت بررسی­می­شود. شمس تبریزی و سلطان­ولد، ولی را کسی می‌دانند که با رسیدن به مرتبۀ فنای الهی به صفاتی دیگر مانند «دوری از کرامت­نمایی»، «علم لدنّی و موهوبی»، «انفاس حقانی» و«فراست یا اشراف‏ بر ضمایر» مزیّن باشد. به اعتقادآن­ها اگرچه شناخت حقیقت وجودی اولیای الهی از شناخت خداوند دشوارتر است امّا سالکان باید با شناخت دقیق از این افراد، سرسپردۀ آن­ها شوند و از مدّعیان دروغین بپرهیزند. شمس و سلطان­ولد اولیا را به دو گروه مستوران و مشهوران تقسیم­کرده‌اند. در نظرگاه آن­ها، اولیای الهی اگرچه همگی نوری واحدند امّا هر کدام به اندازۀ قرب خود از تابش حسن الهی برخوردار­می‌شوند که در این میان مرتبۀ «مطلوبان یا معشوقان» از مرتبۀ «طالبان یا عاشقان» بالاتر است. علاوه­براین، قطب شاه اولیا محسوب­می‌شود و در حقیقت هدف غایی از آفرینش جهان است.

رویاهای عارفان آینه اندیشه ها، آرا و عقاید و به ویژه آرزوهای متعالی این گروه است. رویت خداوند یکی از این آرزوهاست که نمود فراوانی در تجارب روحانی نقل شده از عارفان دارد. در این دسته از رویاها، رویابین مدعی است که خداوند را دیده یا صدای او را شنیده است. از نظر روان شناسان، صورت مورد مشاهده در رویا، یکی از جنبه های خیالی و نمادین ناخودآگاه رویابین است که از طریق رویا به بخش خودآگاه رسیده است. اما نظرگاه عارفان در تاویل این صورت فرا واقعی چیز دیگری است. در این مقاله حکایت های مندرج در دو کتاب تذکره الاولیای عطار (قرن ششم هجری) و نفحات الانس جامی (قرن نهم هجری) بررسی شده است. این صورت های نمادین که عارف به عنوان «خدا» از آن ها یاد کرده، من روحانی یا رب شخصی او است که هویتی یکسان با حق دارد و این تصویر رب شخصی در رویای هر کسی متفاوت با رب شخصی دیگری است.

برهان­الدّین محقق ترمذی یکی از شخصیت‌های برجستۀ عرفان اسلامی است که در جوانی حضور بهاءولد بلخی را درک کرد و در سایۀ عنایت او به درجات والای عرفانی دست یافت. سیّد پس از مرگ بهاءالدیّن، ارشاد و هدایت مولانا جلال­الدّین را به عهده گرفت و او را آنگونه به وادی طریقت هدایت کرد و به مقام فنا رساند که توانست مصاحبت شاه معشوقان - شمس تبریزی- را برتابد. تأمل در کتاب معارف برهان­الدّین آشکار می­کند که او اندیشه­های والایی در عرصۀ طریقت دارد و این اندیشه­ها تحوّلی شگرف در تفکّر بزرگانی چون مولوی و سلطان­ولد به وجود آورده است. وی از زمره عرفایی است که وحدت هستی را درک کرده، کثرات را اموری اعتباری می­داند. برهان­الدّین همچنین ولایت را معرفتی قلبی می­داند که به وسیلۀ آن می­توان همه چیز را مسخر حق دانست. علاوه براین، سیّد سردان در مورد ریاضت، ذکر و چله­نشینی توضیحاتی داده است که دلیلی آشکار بر پختگی او در وادی عرفان است. در این جستار پس از بررسی اجمالی سیر زندگانی برهان­الدّین، مهم‌ترین اندیشه­های عرفانی او تحلیل و بررسی خواهد شد.

چکیده ندارد.

ملا محمد فضولی بغدادی، (890-963 ه.ق) شاعری است که به سه زبان فارسی، عربی و ترکی آثاری به نظم و نثر دارد. یکی از آثار او به نثر فارسی، «سفرنامة روح» است که به «حسن و عشق» و «صحت و مرض» نیز مشهور است. این اثر داستان ورود روح به بدن، ازدواج او با مزاج و سیر و سفر او در سرزمین بدن است. بیدل دهلوی شاعر بزرگ سبک هندی، (1054-1133ه.ق) نیز در مثنوی خود به نام «طلسم حیرت» بعد از مقدماتی در تحمید و بیان منشأ آفرینش و اظهار عجز در برابر ذات متعال و نعت رسول اکرم، داستانی از شاه روح می‌گوید که از مقام اطلاق به سیر ناسوت می‌آید و به جسم وارد می‌شود و مراحلی را در این منزلگاه طی می‌کند. در این مقاله با معرفی فضولی و بیان زمینه‌های مشترک و مساعد برای آشنایی بیدل با وی و آثارش بویژه «سفرنامة روح»، امکان استفادة بیدل از این اثر را در سرودن طلسم حیرت، مطرح می-کنیم. سپس به بررسی ساختار و عناصر و مقایسة این دو اثر و میزان شباهت آنها می‌پردازیم.

بهاءالدین محمد، معروف به سلطان ولد، یکی از قدرتمندترین مشایخ طریقۀ مولویه محسوب می شود. او همواره مشایخ و بزرگان مولویه را تکریم و از اوامر پیرانۀ آنها اطاعت می کرد. سلطان ولد نه تنها سر سپرده پدر خود بود، بلکه صحبت سید برهان الدین محقق ترمذی را نیز درک کرد. او از زمره کسانی بود که به حقیقت وجودی شمس تبریزی پی برد و شمس نیز اسرار الهی را در گوش جانش دمید. علاوه بر این، سلطان ولد از خلافت صلاح الدین زرکوب احساس خشنودی می کرد و او را شاه دو جهان و یکتای عالم می دانست. وی حسام الدین چلبی را نیز شیخ خود دانسته، معتقد بود که با تمسک به ولایت الهی او به کعبۀ مقصود می توان رسید. پس از مرگ حسام الدین، سلطان ولد پشتیبان معنوی خود را از دست داد و در فراق او به گریه و زاری پرداخت؛ اما حسام الدین به خواب او آمد و به سوی کریم الدین بکتمر هدایتش کرد. سلطان ولد اگر چه به مدت هفت سال از افاضات معنوی این مرشد بهره می گرفت، اما او را به - مریدان معرفی نکرد. نگارندگان چند عامل را در گمنام ماندن کریم الدین بکتمر دخیل می دانند: 1 - حب مفرط مریدان به سلطان ولد؛ 2- میل سلطان ولد به مقدس نشان دادن خاندان مولوی؛ 3 قدرت اجتماعی سلطان ولد و شهرت گریزی کریم الدین؛ 4- عقاید عرفانی سلطان ولد. در این جستار بر آنیم تا ارتباط معنوی سلطان ولد را با مشایخ طریقۀ مولویه بررسی کنیم.

نظریۀ وحدت وجود را می‌توان محوری‌ترین مفهوم در عرفان اسلامی نامید و به درستی می‌توان گفت که سایر مفاهیم حول این محور اصلی در گردش‌اند و برای اعتلای این مفهوم به کار می‌روند. در این پژوهش، نظریات وحدت وجودی عمان سامانی، در قالبی طبقه‌بندی شده و منظم به تصویر کشیده شده و در هر بخش با نظریات سایر عرفا به‌خصوص آرای شمس‌الدین محمد تبریزی و مولانا جلال‌الدین محمد مولوی مقایسه شده است. همچنین در این مقاله، در یک طبقه‌بندی منظم، آرای عمان سامانی در باب وحدت وجود در چهار بخش مورد بررسی قرار گرفته و به تفصیل در مورد هر باب بحث شده است: نخست یگانگی عاشق و معشوق؛ دوم، یگانگی جان اولیا؛ سوم، یگانگی اولیا و خداوند(مقام فنا) و چهارم، وحدت جان اولیا در طول زمان. علاوه بر طبقه‌بندی و سنجش نظریات وحدت وجودی عمان سامانی، به بررسی آبشخور و سرچشمۀ این نظریات در احادیث و روایات مأثوره از ائمه نیز پرداخته و نمونه‌هایی از این تأثیر ارائه شده است.