جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش به تحلیل صفت حرص از منظر مراتب سیر و سلوک در مهم‌ترین آثار تعلیمی صوفیه تا قرن نهم هجری می‌پردازد. این بررسی که با روشی توصیفی-تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که صفت حرص، در هر یک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تبدّل و تحوّل محتوایی شده است، چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک (فرق)، حرص به عنوان صفتی منفی شناخته می‌شود، لذا اقتضای این مرتبه ایجاب می‌کند تا سالک رویکردی کوشش‌مدارانه در پرهیز از حرص داشته باشد. در مرتبۀ دوم (فنا)، جذبۀ الهی، سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد. بنابراین، صفت رذیلۀ حرص در این مرتبه به سبب فنای عارف، از او زدوده ‌می‌شود؛ اما در مرتبۀ سوم (بقا)، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌گردد؛ لذا حرص در او به شکل ایجابی، اما تحوّل‌یافته، نمود می‌یابد. این صفت که در عاشق پس از قرب به معشوق ظاهر می‌گردد، به حرص و اشتیاق عاشق بر درجات بالاتری از قرب و وصال معشوق تعبیر می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد باوجود تناسب سخنان بیشتر عارفان از حرص با مرتبۀ فرق، سخنان برخی‌شان از حرص، با احکام مرتبۀ فنا و بقا نیز هم‌پوشانی دارد.

گذار از بحران‌های زیست‌محیطی بدون تغییر نگرش و سبک زندگی بشر، امری ناممکن است. زیست‌بوم‌گرایان با تکیه بر همین تغییر نگرش و سبک زندگی کوشیده‌اند با ورود به علوم مختلف، از ظرفیت‌های آنها برای بهبود وضعیت محیط زیست بهره ببرند. الهیات و متون دینی به سبب گسترۀ نفوذ خود قابلیت ایجاد چنین تغییری را دارند. متن اوستا به سبب ارزش دینی و اسطوره‌ای آن و بسامد موضوعات در پیوند با محیط زیست از این دیدگاه درخور بررسی است. پژوهش پیش‌رو با رویکرد زیست‌بوم‌گرایانه و با نگاهی تطبیقی، در پی آن است که به چگونگی تأثیرگذاری گزاره‌های اوستا بر سبک زندگی و نگرش افراد بپردازد و ضمن نقد برخی از پیامدهای احتمالی منفی، به ارزیابی جامع از قابلیت‌های این متن برای صیانت از محیط زیست دست یابد. نتایج پس از پژوهش بر گزاره‌های اوستا نشان دادند منشأ کهن‌الگویی روایت‌های نمادینآن، متأثر از ناخودآگاه جمعی و نیز تأثیرگذار بر ناخودآگاه انسان است؛ این، امتیاز اصلی متن‌هایی است که ارزش دینی ـ اسطوره‌ای دارند.گذشته از معدود گزاره‌های اوستا که با اهداف زیست‌بوم‌گرایانه تناقض دارند، بسامد بالای مفاهیمِ در پیوند با محیط زیست و ارزش اسطوره‌ای آنها ظرفیتی بالقوه و شایان توجّه برای زیست‌بوم‌گرایان است. افزون بر تأثیرگذاری مستقیم این اثر بر باورمندان دیانت زرتشتی، تأثیر ژرف آن بر گویشوران زبان‌های هند و اروپایی درخور توجّه است. این پژوهش، عمدتاً بر پایة نظریۀ ژیلبر دوران در حوزة تخیل و نمادپردازی برآمده از تخیّل با رویکرد اسطوره‌شناسی تطبیقی است.

پیش‌گویی‌های پایان جهان در دین زردشت، بیشتر در زند وهومن یسن، پیش‌گویی جاماسپ در یادگار جاماسپ و برآمدن شابهرام ورجاوند نمود یافته‌اند؛ در آثار یادشده، که نمونه‌هایی از پیش‌گویی‌های اسطوره‌ای پایان جهان به شمار می‌آیند، یکی از مؤلفه‌های اصلی، ظهور و تغییری گسترده و مثبت، به صورت ناگهانی در فرجام جهان است. در پژوهش پیش‌ رو، که با تکیه بر منابع کتاب‌خانه‌ای و با روش تحلیلی‌توصیفی انجام می‌شود، با اتکا بر دیدگاه‌های اسطوره‌شناختیِ پدیدارشناس دینی، میرچا الیاده، متون یادشده را واکاوی خواهیم کرد. بر اساس دیدگاه الیاده، این پیش‌گویی‌ها گرچه در ظاهر، آینده جهان را به تصویر می‌کشند، در باطن به سبب درون‌مایه اساطیری‌شان، نشان از میل بازگشت جاودانه بشر به لحظه ازلی دارند و به همین روی تمام الگوهای بازگشت اسطوره‌ای را در خود دارند و در بستر روایتی اسطوره‌ای، زمینه را برای عبور مخاطب از زمان خطی به زمان قدسی فراهم می‌کنند.

در این پژوهش، صفت عارفانۀ حیا در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن نهم هجری تحلیل می‌شود. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل حیا از منظر مراتب سِیروسلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی - تحلیلی نوشته شده است، نشان می‌دهد که صفت حیا در سخن برخی از عارفان، در هریک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحول و تبدل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. سالک در این ساحت سعی در اتصاف به حیا و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، لذا حیا در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌می‌یابد، کوشش او زایل و اتصافش به حیا‌ ترک می‌شود؛ اما در مرتبۀ سوم، یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌شود. ازاین‌رو، حیا در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، اما تحول‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد با وجود اینکه سخنان بیشتر عارفان دربارۀ حیا با ویژگی‌های مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عده‌ای از آنان از حیا، علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.

ویس و رامین فخرالدّین اسعد گرگانی منظومه‌ای است رئالیستی و مبتنی بر داستانی کهن، بازمانده از روزگار اشکانیان به زبان پهلوی که در قرن پنجم هـ . ق. منظوم گشت. از آن­جایی­که این منظومه مربوط به دوران پیش از اسلام است، چندان انتظار نمی‌رود که در آن به مفاهیم قرآنی اشاره شده‌باشد؛ در حالی که شاعر در آن از واژگان و مفاهیم قرآن کریم در تبیین گزاره‌ها و نظم ابیات به­وفور بهره گرفته‌است. پژوهش حاضر بر آن است تا منظومه­ی مذکور را براساس پیوندش با آیات و مضامین قرآنی و برپایه­ی نظریّه­ی بینامتنی مورد نقد و بررسی قرار دهد. شیوه­ی پژوهش براساس روش تحلیلی- توصیفی است و مبانی نظریِ آن نیز بر پایه­ی آرای نظریّه­پردازان بینامتنی است تا افزون بر نشان­دادن ساختار منسجم ابیات، آشکار گردد که شاعر با چه ترفندهای ادبی­ای، این مضامینِ وحیانی را در مثنوی خویش ­ به‌کاربرده‌است. برآیند تحقیق حاکی از آن است که با وجود ادبیّات خاصّ غنایی حاکم بر متن و جلوه‌گری عشق و غنا در آن، شاعر تحت تأثیر حقایق قرآنی و عقاید اسلامی، از گزاره­های قرآنی به­طور مشهودی بهره برده‌است؛ به­گونه‌ای که این اثر را افزون بر منظومه‌ا‎‌ی غنایی، به مجموعه‌ای از باورهای اسلامی و دینی شاعر در ذهن مخاطب جلوه‌گر می‌سازد.

برپایة رویکرد شناختیِ زبان، تجربۀ انسان از هستومندها (هست + پسوند دارندگی اومند) و مادّه، بنیانی تجربی برای ادراک مفاهیم انتزاعی پدید می‌آورد. این پژوهش با بهره‌گیری از نظریۀ استعارۀ مفهومی به شواهدی می‌پردازد که مولانا در غزلیّات خود، حوزه‌های ملموسِ هستومند و مادّه را بر حوزۀ انتزاعی عشق فرافکنی کرده است. نتایج پژوهش بیان‌کنندۀ سیطرۀ چهار کلان‌استعارۀ «خداوند سلطان است»، «عشق نیروست»، «معرفت خوراک است» و «معرفت نور است» بر متن و سامان‌یافتگی گستره‌ای از خرده‌استعاره‌های هستومند و مادّه بر محور این کلان‌استعاره‌هاست. این خرده‌استعاره‌ها برپایة تناظرهای موجود، شماری از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط با عشق ـ مانند فنا، بقا، جذبه، تسلیم، بسط، تجلّی، وصال ـ را مفهوم‌سازی می‌کند. بررسی این استعاره‌ها ازنظر قلمروهای منبع، بیانگر قدرت تجسّم‌بخشی آنهاست و ازنظر تنوع و اصلِ «برجسته‌سازی ـ حاشیه‌رانی»، پیچیدگی مفهوم عشق را نشان می‌دهد. همچنین مقایسۀ بسامد استعاره‌ها و کارکردهای شناختی آنها بیانگر سه گونه استعاره است: استعارة چندکارکردی با بسامد بالا، تک‌کارکردی با بسامد بالا، تک‌کارکردی با بسامد کم. استعاره‌های گونۀ نخست به‌سبب داشتن میدان تناظری گسترده، توانش ویژه‌ای در مفهوم‌سازی جنبه‌های گوناگون عشق دارد؛ ولی استعاره‌های گونۀ دوم و برخی از استعاره‌های گونۀ سوم می‌تواند بر کارکرد خاصی تأکید کند. همچنین مقایسۀ کارکردهای مثبت و منفی عشق در استعاره‌ها، عشق را نزد مولانا تجربه‌ای مثبت، شیرین، خوشایند و مستانه معرفی می‌کند که هرچند فناکردن هستیِ ظاهری لازمۀ آن است، زیستن بدون آن ممکن نیست.

اهمیت حکمت این است که نفس آدمی را بسوی کمال، مکارم اخلاق و ارزش‏های انسانی هدایت می‏کند. از نقطه نظر فلسفی حکمت یعنی دریافت حقیقت؛ از آن جهت به دریافت حقیقت، حکمت گویند چون استحکام دارد، و پشتوانه اش واقعیت است، برخلاف دریافت‏های غیرمنطبق که استحکام ندارد.هدف از حکمت در شعرنصیحت و پندواندرز می باشدکه حاصل تجربه شخصی و تفکر طولانی در امور زندگی می باشدهر دو شاعر در سرودناشعار حکمی موفق بودهو با توجه به زندگی نامه هر دو شاعر و بیان دیدگاه‏های آن دو، درمی یابیم که ا شعارحکمی متنبّی ریشه در قرآن و حدیث داشته، همچنین ماخذ حکمت متنبّی سفرها تجارب فردی مطالعه در احوال و سرنوشت مردم می‌باشد و صائب نیزبه دلیل آشنایی او با قرآن وحدیث به حکمت واشعار حکمی روی آورد.

عرفان و تصوّف به عنوان یکـی از راههـای شـناخت خـدا، همواره از سوی انسانهایی که دارای روحی لطیف و منشی آزاد بوده اند، مورد توجّه بوده است. اینان همواره بـه عرفـان و تصـوّف بـه مثابهی یکی از راه های ویژه ی شناخت خدا توجّه داشتهاند. این ویژگی که با توجّه به روحیّات، محیط و جهانبینـی در آنـان متفـاوت بـوده است، به دو شیوه ی عرفان عاشقانه و عرفان زاهدانه خودنمـایی کـرد. هر کدام از این دو طریق ، اصول و ویژگیهـای خـاص و منحصـر بـه فردی دارند. در ایـن رسـاله ، نگارنده دو شـیوه ی معرفتی ، یعنی عرفان زاهدانه و عرفان عاشـقانه در آثار سنایی غزنوی نظیر دیوان اشعار، حدیقه الحقیقه و مثنوی سیرالعباد را مورد بررسی قرار داده است و ویژگی و خصایص این دو طریقه را نیز در حدّ توان مطرح ساخته است.در پایان نشان می دهد که عرفان عابدانه سنایی از لحاظ کمیّت بیشتر است؛ امّا عرفان عاشقانه او از لحاظ کیفیّت هنری تر و زیباتر می باشد.

متناقض‌نما به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز کلام عطار، برآمده از تجربیات و مکاشفات عمیق درونی اوست که در پی فراتررفتن او از دنیای مادی و مواجه با حقایق برتر به دست می‌آید. گستره‌ی عرفان عطار بسیاری از حقایقی را که ما آن‌ها را در تضاد هم می‌بینیم درکنار هم تعریف می‌کند و زبان عرفان که گویای ناب‌ترین لحظات عارف است در پی خصلت‌ متناقض‌نمای تجربه‌ی عرفانی، پارادوکسیکال می‌شود. به این ترتیب تأمل در ژرفای این تقابل‌هاو تناقض‌ها و روابط دوسویه‌ی آنان، مارا به حقیقت عرفان عملی عطار نیز نزدیک‌تر می‌کند. غزلیات عطار، یکی از جامع‌ترین منابع، به لحاظ برخورداری از انوع مضامین عرفانی است و این منبع دربردارنده‌ی تقابل‌ها ومتناقض‌های زبانی و عرفانی بسیاری است. براساس پژوهش حاضر که 10متناقض‌نمای عرفانی از جمله تقابل‌های«غم و شادی»، «درد و درمان»، «حیرت و یقین» و... بررسی شده است، روابط طرفین تقابل در 8گروه قابل تقسیم بندی است. اَشکال این پارادوکس‌ها به صورت‌های: حضور هم زمان دوطرف تقابل در شخصیت انسان کامل، عین هم شدن طرفین، حرکت دایره‌وار سویه‌های متناقض‌نما، رابطه‌ی طولی(لازم وملزوم)آنان، تحول معنایی یکی از طرفین و برتری آن بر طرف دیگر، تضاد طرفین، گذر از هر دو طرف برای درک حقیقت عرفان، یکسانی طرفین در نظر عارف، قابل ملاحظه است.

انسان کامل، انسان والایی است که با سیر و سلوک معنوی به نهایت کمال نایل شده ‌است. او مظهر تمام اسما و صفات الهی است که پروردگار در آینه‌ی وجود او خود را می‌نگرد و خلق نیز در آینه‌ی وجود شریف او خدا را می‌بینند. بدون تردید، موضوع انسان کامل، قدمتی به گستره‌ی آفرینش انسان دارد .تمامی انسان‌ها از ابتدای خلقت تا کنون به دنبال یک انسان تمام و ایده‌آل بوده‌اند که او را الگو ونمونه‌ی خود در راه رسیدن به کمال قرار دهند . هر گروهی با هر دین و مکتبی بنا بر خواست و استعدادشان هم نام‌هایی گوناگون بر آن نهاده‌اند. ولی دیدگاهی که در عرفان اسلامی در این باره مطرح است، نشان از اصالتی دیگرگونه دارد که بسیار کامل‌تر و ریشه‌ای‌تر از دیگر دیدگاه‌هاست. عارفان مسلمان فراوانی چه شیعی و چه سنّی در روزگار مختلف به این موضوع پرداخته‌اند که نشان از شناخت عمیقشان نسبت به معارف دینی-اسلامی بوده است. از این میان، نگارنده این موضوع را در آرای شیخ محمود شبستری وآثار عرفانی امام خمینی ? به عنوان یک عارف معاصر با هم مقایسه کرده و تأثیر‌پذیری این بزرگان را از پیشینیان آشکار گردانیده است. از مطالعه‌ی آثار این دو عارف برجسته این‌گونه استنباط می‌شود که این دو بزرگ عالم عرفان به واسطه‌ی تأثیر‌پذیری از مکتب ابن‌عربی در کلیّات، دیدگاه‌هایی بسیار نزدیک به هم دارند و اختلاف چندانی در دیدگاه آن‌ها مشاهده نمی‌گردد؛ ولی در بحث ولایت و ختم ولایت، بین این دو تفاوت‌های اساسی وجود دارد. که این امر هم به سبب مذهب تشیّع امام ? و سنّی بودن شیخ محمود شبستری است.