جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نتیجة مطالعات و تحقیقات دربارة بی‌میلی خانواده‌های ایرانی به فرزندآوری، نشان می‌دهد که نوعی تغییر در نگرش‌ها، تمایلات و ایستارهای خانواده‌های ایرانی معاصر نسبت به کُنش فرزندآوری صورت گرفته است. آنان دغدغه‌ها و نگرانی‌های مهمی دارند که در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی ـ اجتماعی و زیستی قابل مطالعه و ارزیابی است. در این میان، «خودحمایتی / خودحفاظتی»، مهم‌ترین دغدغه در استدلال برای کم‌فرزندآوری از سوی همسران اعلام شده است. مقالة حاضر می‌کوشد با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی نشان دهد که خودحمایتی همسران، ازجمله متغیرهای تأثیرگذار در بی‌میلی خانواده‌ها به فرزندآوری است. ولی در بررسی دقیق‌تر با رویکرد اسلامی، دلیل خودحمایتی با اشکالات و پیامدهایی همراه است که اعتبار و وجاهت آن را نزد مدعیان و حامیان آن، زیرسؤال مي‌برد. ازاین‌رو، شایسته است در تمسک به خودحمایتی در توجیه عدم تمایل به فرزندآوری از سوی زنان و مردان جامعة معاصر، تجدیدنظر صورت پذیرد، تا زمینه برای فرزندآوری و افزایش جمعیت جوان و کارآمد ایران اسلامی در سطح وسیع‌تری فراهم گردد.

آموزه‌های اسلامی، «تاب‌آوری» را ازجمله راه‌های مقابله با تعارضات، تضادها و مزاحمت‌های همسایگی، در نظر گرفته است. این مضمون توسط مفاهیمی همچون «تغافُل»، «تحمل آزار همسایه»، «مدارا» و «احسان در مقابل بدی» در متون اسلامی منعکس شده است. نوشتار حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی به این نتیجه رسید که تاب‌آوری همسایگان در الگوی اسلامی، دارای مراتبی پلکانی است یعنی کیفیت تعامل با «همسایة بد» به شکل یک پیوستار (دارای مراتب)، به صورت خطی از نقطة «پایین‌ترین مرتبه» (تحمل بدی و آزار) شروع و تا «بالاترین مرتبه» (احسان) امتداد می‌یابد و مرتبة میانی این الگو نیز با «مدارا» تصویر می‌گردد که با مواردی همچون چشم‌پوشی عفیفانه از لغزش و گناه همسایه، گذشت در مقابل ستم همسایه، بردباری در برابر رفتار جاهلانة همسایه و خودداری از آزاررسانی به همسایه، محقق خواهد شد. با این توضیح، تاب‌آوری در ارتباطات همسایگی به شکلی فعال (به دور از انفعال)، با مقاومت در مقابل شرایط سخت و تلخ، آغاز شده و با سازگاری (کاهش اثرات حادثه) ادامه یافته و در نهایت با اثرگذاری بر همسایه و اصلاح وضعیت، به سرانجام خود خواهد رسید.

نهج‌البلاغه، کتابی است که بسیاری از آموزه‌های اسلامی را با زبانی صادق و هنرمندانه به مخاطبان انتقال می‌دهد. بررسی زبان‌شناختی این کتاب نشان می‌دهد که استفاده از جملات استعاری در بهترین و رساترین قالب، از ویژگی‌های بارز احادیث علوی است. با این نگاه، پرسش اساسی آن است که مفهوم‌سازی استعاری از چه ماهیت و ظرفیت‌هایی برخوردار است که در نهج‌البلاغه به‌مثابه الگويي کارآمد در فهم و انتقال آموزه‌های دینی به مخاطبان، به هدف ایجاد تحول در اندیشه و رفتار بشر به کار گرفته شده است؟ پژوهش حاضر، با روش اسنادی و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، تبیین ماهیت و بررسی ظرفیت‌ها و قابلیت‌های مفهوم‌سازی استعاری را با ذکر نمونه‌هایی از نهج‌البلاغه در این راستا پی‌ گرفته است. نتیجه آنکه مفهوم‌سازی استعاری، نوعی پدیدة فکری و شناختی است که به دلیل برخورداری از ظرفیت‌هایی همچون معناآفرینی و نظریه‌سازی، اقناع مخاطب، رفتارسازی، و نمایش گفتمان فکری، اجتماعی و سیاسی فرد و جامعه، و نظایر آن، قابلیت یافته است تا نهج‌البلاغه با بهره‌مندی از آن، در قامت یک رسانة دینیِ فاخر و قدرتمند در ارائه مفاهیم و معارف اسلامی به مخاطبان، ظاهر شود.

در تاریخ فلسفة اسلامی از زمان فارابی تا عصر حاضر، قوة خیال و عالم خیال از مباحث بسیار مهم بوده است؛ زیرا بسیاری از مباحث کشفی، علمی و فلسفی را تنها با محوریت خیال می‌توان تبیین و توجیه نمود. ولی در فلسفه‌های معاصر، نقش معرفتی خیال به عنوان واسطه‌ای میان احساس و عقل، مورد غفلت قرار گرفته است. سؤال اساسی این نوشتار، آن است که واژة «خیال» از چه مفهومی برخوردار است؟ و همچنین آموزه‌های دینی چه جایگاه و نقشی برای خیال در معرفت‌شناسی قائل شده است؟ و نیز معرفت حاصل از راه خیال، تا چه اندازه دارای ارزش معرفت‌شناختی است؟ نتایج پژوهش حاضر که بر پایة مطالعات اسنادی و به روش توصیفی ـ تحلیلی است، نشان داد: خیال؛ حقیقتی است که آن به آن، جلوه‌گری می‌کند. صورتی است جزئی که شباهتی به واقع دارد؛ یعنی از شکل و مقدار برخوردار بوده، ولی ماده و مدت ندارد. از این جهت لغت‌شناسان از خیال با عناوینی همچون «شبیه به صورت» و «سایه‌گون» تعبیر کرده‌اند. خِیال به عنوان بخشی از شناخت باطنی انسان، در معرفت‌شناسی فلسفه، عرفان و اخلاق از جایگاه ممتازی برخوردار است که در صورت تهذیب و طهارت آن، نقشی عنصری در معرفت بشری و مشاهدات و ادراکات کشفی او ایفا می‌کند و همچنین در ایجاد رفتار عاقلانة انسان، سهم قابل‌توجهی خواهد داشت.

پرسش اساسی این است که راه افزایش توانمندی انسان در تحمل مشکلات چیست؟ آموزه های قرآن و حدیث، یکی از راه ها را «توکل به خدا» دانسته است. در همین راستا، مقاله پیش رو، به تبیین روان شناختی مفهوم توکل و نقش آن در «تحمل افزایی» انسان در سختی های زندگی می پردازد. نتیجه پژوهش روشن می سازد که توکل در حوزه شناخت ها و عواطف فرد تغییراتی ایجاد می کند که از همان رهگذر، توانایی تحمل وی را افزایش می دهد. در حیطه شناخت و نگرش فرد، شخص توکل کننده دارای نوعی تفسیر و ارزیابی می شود که به سبب آن عواطف مثبت «آرامش» و «نیرومندی» در او شکل می گیرد. این عواطف، منطبق با مولفه های «تحمل» است. این نتایج از مسیر فرایند «زمینه ها» و فرایند «پیش نیازها» توکل به دست آمده و در حوزه مشکلات خانواده، بر تحمل افزایی اعضا در مواجهه با «رویدادهای ناگوار» و «رفتارهای ناگوار» تطبیق داده شده است.

«همسایگی» یکی از مناسباتِ فراگیر اجتماعی است. از این رو شایسته است در تنظیم اخلاق و رفتار ها و نیز در انتخاب سبک زندگی، مورد توجّه قرار بگیرد. چرا که نوع تعاملات همسایگان با یکدیگر، چهارچوب اخلاقی افراد و خانواده ها را تحت تأثیر خود قرار می دهد.در جهان معاصر، وضعیتِ شهر نشینی جدید، بسیاری از مولّفه های نظام همسایگی سُنّتی را به هم ریخته است. زندگی مُدرن، روابط اجتماعی را بی روح و فضای همکاری، اطمینان، امنیت و اعتماد اجتماعی را در محله‌ها به حدّاقل رسانده و بیگانگی اجتماعی را موجب شده است. اعتقاد بر این است که افول اخلاق همسایگی، علاوه بر سرد و بی روح ساختن روابط انسان ها در جامعه از امنیت اجتماعی کاسته و ناهنجاری های رفتاری را به شدّت، بالا برده است.هدفِ پژوهشِ حاضر، آن بود که اصول اخلاقی در همسایگی و تکالیف اخلاقی و رفتاری در تعامل با همسایگان را از میان آموزه های قرآن و اهل بیت (علیم السلام) کشف و تبیین نماید. تا گامی کوچک برای تدوین «اخلاق همسایگی» بردارد.این تحقیق، از نوع کتابخانه ای و توصیفی است، که متن قرآن و حدیث را درباره موضوع همسایگی به بررسی گذاشت. و پس از تشکیل خانواده آیات و احادیث، اطلاعات لازم، استخراج و طبقه بندی شدند. و سپس مورد تحلیل و پردازش قرار گرفتند.نتیجه و دستاورد این پژوهش، استخراج مهمترین حقوق و تکالیف اخلاقی در همسایگی از متون اسلامی (قرآن و حدیث) و دسته بندی آنها در قالب «بایسته ها و شایسته ها» و «نبایدها و ناشایست ها» می باشد. که در مجموع، تعداد 12 تکلیف بایسته از جمله: احسان و نیکوکاری، احوالپرسی (تفقّد)، پشتیبانی و همیاری، خوش اخلاقی (حُسن خُلق)، خوش گمانی (حُسن ظنّ)، خیرخواهی، رسیدگی (تعاهُد)، شکیبایی بر آزار، عفو و گذشت، فروتنی (تواضع)، گرامی داشتن (اکرام) و یاری رسانی. و در ادامه، تعداد هشت مورد از مهم ترین نباید ها و ناشایست های اخلاقی در رفتار با همسایگان به دست آمد کهعبارتند از: مزاحمت و آزار رسانی، خیانت، افشای ناخوشایند ها، تحقیر، تجسس، حسادت، چشم و هم چشمی و بی تفاوتی. و بالاخره در پایان پژوهش، پس از ارائه نتایج به دست آمده از بررسی های اسلامی درباره وظایف همسایگی، شماری از موضوعات قابل بررسی در حوزه همسایه داری (تعداد 30 عنوان) پیشنهاد داده شد. که هر کدام از آنها ظرفیتِ یک پایان نامه یا مقاله علمی را داراست.

«بی‌تفاوتی» نسبت به دیگران به‌خصوص همسایه‌ها و بی‌اعتنایی به حوادث اجتماعی و سیاسی در جامعه از مسائلی است که امروزه با پیشرفت جوامع و توسعه شهرها و نیز دگرگونی ارزش‌ها، دامنه آن گسترش‌ یافته و بیشتر عرصه‌های زندگی مردم را تحت تأثیر خود قرار داده است. این نوشتار می‌کوشد با رهیافت اخلاقی و با روش اسنادی و تحلیل محتوا، ناروایی «بی‌تفاوتی» در روابط همسایگی را با بهره‌گیری از آموزه‌ها‌‌ی قرآن، حدیث و استدلال‌های عقلی بازخوانی کرده و دلایلی را برای تقبیح‌ رفتار «بی‌تفاوتی» ارائه کند تا زمینه‌ای برای اصلاح رفتارهای اجتماعی همسایه‌ها و فرصتی جهت ایجاد همدلی و همزبانی میان آن‌ها، فراهم کند. یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد‌‌ که آموزه‌ها‌‌‌‌ی اخلاقی اسلام، بی‌تفاوتی را برنمی‌تابد. ناسازگاری «بی‌تفاوتی» با روح آموزه‌ها‌‌‌‌ی اسلامی و مخالفت با اصولی مانند: اصل مسئولیت، همبستگی اجتماعی، نظارت اجتماعی، اصل سودمندی و خیرخواهی، در کنار ناسازگاری با قواعد اخلاقی همچون: قانون تعمیم‌پذیری و قاعده زرّین، از دلایل ذکر شده در این مقاله است.