جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظربازی از بن‌مایه‌های پربسامد ادبیات عاشقانه و عارفانه است که در آثار بسیاری از بزرگان ادب فارسی، بازتاب قابل‌توجهی دارد. نظربازی نزد عارفان، بیانگر نوعی تجربۀ عرفانی است تجربه‌ای که عارف در عشق و عرفان به جایی می‌رسد که به هرچه می‌نگرد، خدا و جلوه‌های او را می‌بیند و با آن‌ها نظربازی می‌کند. از جملۀ این عارفان، خواجوی کرمانی و شاه نعمت‌الله ولی است که نظربازی در اشعار آن‌ها، قابل تقسیم به نظربازی عرفانی و زمینی است. هدف از این جستار، مقایسه و تبیین تشابه و تفاوت مفهوم نظربازی در دیدگاه این دو شاعر است که با روش تحلیلی ـ توصیفی به بررسی این موضوع پرداخته شده است. حاصل پژوهش حاکی از آن است که شاه نعمت‌الله ولی با نظر به چهرۀ زیبارویان، تصویری از زیبایی خداوند را می‌نگرد و نظر او مبنای جسمی ندارد، اما خواجوی کرمانی، اساس و فلسفۀ بهره‌مندی انسان از نعمت بینایی را نظربازی و دیدن معشوق مجازی می‌داند به گونه‌ای که بخش اعظمی از ابیات مربوط به نظربازی او، خطاب به معشوق زمینی است.

رابطۀ انسان با حق و دامنۀ معرفت او نسبت به خداوند همواره ذهن عرفان‏پژوهان را به خود معطوف داشته است و از این رهگذر گونه‏های مختلف رویکرد به حوزۀ معرفت‏شناختی و میزان دامنۀ احاطه و شناخت انسان نسبت به خداوند وجود دارد. بی‏تردید رویکرد سنایی به رابطۀ انسان و حق، از این جهت که مشربی متشرّعانه و عارفانه دارد حائز اهمیت است؛ چراکه او پیوندی عمیق بین مبادی دین و عرفان ایجاد کرده است. او برای رسیدن به این جایگاه، ابزار و سازوکاری را معرفی می‏کند که بر سه پایۀ عقل (برهان)، عشق (عرفان) و نَقل (قرآن) استوار است. به باور او همسویی و وحدت این سه ابزار معرفتی، راه شناخت حق را بر بنده هموار می‏سازد. او عقل (برهان) را نخستین ابزار لازم در این راه می‏داند. امّا عقل ممدوح سنایی به دلیل محدودیت‏های ذاتی از کارکرد لازم برخوردار نیست و بواسطۀ عدم‏احاطه بر ذات حق ناقص و سترون است؛ لذا سنایی در حوزۀ معرفت حق عشق (عرفان) را ارجح می‏داند. کارکرد عشق در ساحت معرفت‏شناختی او، فراهم‏ساختن بستر و زمینه برای درک بالاتر و اعتلای مرتبۀ معرفتی سالک است. سومین ابزار معرفتی او قرآن است که تمسّک بدان را برای رسیدن به یقین قلبی و ایمان لازم می‏بیند؛ امّا برای درک معنای حقیقی و باطنی آن، قلب انسان باید عاری از هواجس و خواهش‏های نفسانی باشد. ازنظر سنایی دست‏آویزی به عرفان و شهود باطنی، زمینه‏ساز سالک برای رسیدن بدین مرتبۀ وجودی است. در این پژوهش با روش تحلیلی – توصیفی مثلث معرفتی سنایی که بر این سه رکن استوار است، بررسی شده و به این نتیجه رسیده است که او این سه ایزار را مهمترین و کارآمدترین عوامل در شناخت حق می‏داند و به همسویی و همجهتی آنها برای رسیدن به یقینی باطنی و معرفتی حقیقی باور دارد.

ما در اساطیر ایران با دو آفرینش مواجهیم: یکی آفرینش اهورامزدا که از گوهر نور است و دوم آفرینش اهریمن که از گوهر تاریکی است. ایزد وای (ایزد فضا، مکان، و باد) ایزدی دو چهره است که هر دو گوهر روشنی و تاریکی را در خود دارد و از هر دو آفرینش خرد مقدس و خرد خبیث برتر است. در این مقاله، ایزد باد به اجمال بررسی می شود؛ سپس، برپایه مندرجات شاهنامه نشان داده می شود که پهلوانان از گوهر ایزد وای و حاصل آمیزش نور و تاریکی اند و از هردو کشور ایران و توران به منزله نماد سرزمین های اهورایی (پردیس نور) و اهریمنی (دوزخ تاریکی) برترند. در ادامه، شخصیت رستم به مثابه نماد پهلوانی بررسی می شود تا شباهت او با ایزد باد نشان داده شود و به این نتیجه می رسیم که سهراب نماد گرایش ظلمانی ایزد باد است.

«... و پیش از آن که در نظم شعر کند و به دعوی شاعری میان در بندد اول مختصر در علم عروض و قوافی برخواند ... و آن‌گاه سرمایه‌ای نیک از گفته‌های مطبوع و مصنوع استادان این صنعت و پاکیزه‌گویان این فن به دست آرد و از قصاید و مقطعات درست ترکیب عذب الفاظ لطیف معانی از دواوین مشهور و اشعار مستحسن در فنون مختلف و انواع متفرغ طرفی تمام یاد گیرد و همت بر مطالعه و مذاکره آن گمارد تا آن معانی در دل او رسوخ یابد و آن الفاظ در ذهن او قرار گیرد و آن عبارات ملکه زبان او شود و مجموع آن ماده طبع و مایه خاطر او گردد». بی شک حافظ و شاعرانی که سایه سترگی و اثربخشی کلامشان هنوز از پس دیوار قرون آرامش‌بخش و سکرآور است بر این کلام یاد شده از شمس قیس پایبند بودند و در این میان حافظه نیرومند و حضور ذهن بی‌مانند حافظ سبب می‌شود که اندوخته‌های حاصل از علم و شعر و کلام پیشینیان را در خاطر بسپارد و سرانجام در حادثه ذهنی که منجر به سرایش ابیات می‌شود تأثیر فراوان آن را جاری سازد. در میان تأثیرات فراوانی که حافظ از پیشینیان خود گرفته است شاعرانی چون سلمان و سعدی در حوزه غزل‌سرایی نقش بیشتری داشتند اما در پژوهش‌های ادبی کمتر به تأثیر شبکه معنایی و زنجیره واژگانی مثنوی‌های عطار بر غزل حافظ توجه شده است. از یک سو مرد بی‌پروای آگاهی که زبان بر هر نگفتنی می‌گشاید و عطار پیرنگ این شخصیت را در قالب دیوانه ترسیم می‌کند با دگردیسی لطیف در پیکره شخصیت رند با همان کارکرد در کلام حافظ متولد می‌شود و از سوی دیگر در معنا و ظاهر شیخ صنعان در سخن او جلوه‌گری می‌کند. جایگاه هدهد و پرندگان دیگر نیز از دیگر جنبه‌هایی است که تصویرگر این تأثیر هستند. در این مجموعه برآنیم که در تک تک رویکردهای معنایی و کلامی به زنجیره تأثیر مثنوی-های عطار بر غزلیات حافظ اشاره کنیم.