جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در باره عوامل پیدایش علم کلام اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد. در یک تقسیم عوامل پیدایش آن به دو دسته داخلى و خارجى می شود. هرچند اندیشه غالب در میان خاورشناسان استناد علم کلام به عوامل بیرونی است، برخی خاورشناسان، پیدایش علم کلام را ناشی از عوامل داخلی و به ویژه مرتبط با قرآن دانسته اند. اما در این که چگونه قرآن خاستگاه پیدایش علم کلام شده، اشتراک نظر ندارند و آن را به گونه های مختلفی تبیین کرده اند که مهم ترین آنها عبارتند از: نقص تعالیم قرآنی؛ تناقض ها و تعارض های قرآن و نیز ضرورت تبیین و اثبات آموزه های قرآنی و دفاع از آنها. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی، با تبیین و بررسی این سه دیدگاه نشان می دهد که نقش قرآن کریم در پیدایش علم کلام نه به دلیل نقص تعالیم آن و یا وجود تناقض در آن است بلکه مسلمانان به دلیل ضرورت تبیین و اثبات آموزه های دینی و دفاع از آنها به علم کلام روی آورده و در نهایت تاسیس علم کلام را رقم زده اند.

از مهم‌ترين عرصه‌هاي اثرگذاري معارف قرآني در يک حوزه دانشي، عرصه «مديريت و راهبري» آن حوزه است. اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکردي نقادانه به آراء خاورشناسان، نقش قرآن در راهبري علم کلام را بررسی کرده و نشان داده که ازيک‌سو قرآن کريم با تأييد روش عقلي و الهام‌بخشي، استدلال و رديه‌نويسي مسلمانان را به رويکرد عقلي در کلام ترغيب نموده و درون‌مايه‌هاي استدلالي موجود در قرآن کريم الهام‌بخش استدلال‌هاي کلامي به مسلمانان بوده است. از سوي ديگر مسلمانان با اهتمام ويژه به آموزه‌هاي قرآني و مقدم ساختن آنها در چينش مسائل کلامي و اولويت‌بندي آموزه‌هاي اعتقادي از قرآن تأثير پذيرفته‌اند. اثبات اين نقش‌آفريني‌ها به ابطال نظريه برخي خاورشناسان مي‌انجامد که نه‌تنها بسياري از آموزه‌هاي اعتقادي و کلامي را برگرفته از ساير اديان و يا ديگر عوامل بيروني مي‌دانند، بلکه حتي پيدايش و تطور علوم اسلامي و از جمله علم کلام را نيز متأثر از عوامل خارجي مي‌شمارند و نقش آيات و معارف قرآن را بکلي انکار می‌کنند و يا نقش چندان مؤثري براي آنها ترسيم نمي‌نمایند.

بی­تردید قرآن کریم از عوامل موثر در شکل­گیری، رشد و توسعه برخی علوم بوده و هست و در فلسفه اسلامی نیز نقش ارزنده­ای ایفا کرده است. از جمله در حوزه جهان­شناسی فلسفی، علاوه بر افق­گشایی نسبت به مسائل بسیاری که در قرآن بدان­ها اشاره شده است، به اصلاح و تکمیل برخی باورهای فلسفی نیز انجامیده است. این مقاله در پی اثبات تاثیر آموزه های قرآن کریم در ساحت جهان شناسی فلسفی است و به عنوان نمونه چهار مسئله جهان شناختی آغاز و آفرینش جهان، حدوث و قدم عالم، حرکت جوهری و آگاهی و شعور موجودات را به روش توصیفی تحلیلی بررسی کرده و از این رهگذر به مقایسه آرای فلاسفه مسلمان با اندیشه­های فلسفی یونان می­پردازد. این تحقیق نشان می­دهد در آن دسته از مسائل که در فلسفه یونان ریشه دارند، نه تنها آرای جهان شناختی فلاسفه مسلمان تابع اندیشه­های ارسطوئی نیست بلکه به طور معناداری به آموزه­های قرآنی نزدیک­تر است. از این رو این سخن خاورشناسان که فلسفه اسلامی تکرار تقلیدگونه فلسفه یونان است، از حقیقت عاری است.

مسئلة رابطة وحی و فلسفه یا نزاع عقل و دین از مشهورترین مباحث چالش‌برانگیز در تاریخ اندیشة اسلامی است که از صدر اسلام تاکنون در میان دانشمندان بزرگ اسلامی، اعم از شیعه و اهل سنت مطرح بوده و بتبع آن به حوزة مطالعات اسلامی خاورشناسان نیز راه یافته است. اليور لیمن (1950م) خاورشناس، قرآن¬پژوه و مفسر غربی فلسفة اسلامی در برخی آثار خود رابطة قرآن و فلسفه را بررسی کرده است. او با اتخاذ موضعی معتدلتر نسبت به بسیاری از خاورشناسان، ضمن اذعان به سازگاری وحی و فلسفه با یکدیگر، نقش تعالیم قرآن‌کریم را در شکلگیری فلسفة اسلامی پذیرفته است اما در تحليل اصل تاریخی تعارض و ارزیابی راه‌حل فلاسفة اسلامی، نکاتي تأمل‌برانگیز مطرح کرده است. این مقاله با روش توصیفی ـ انتقادی، به تبیین و نقد دیدگاه او پرداخته و نشان میدهد: که اولاً، تعارض تنها بین فهم عقلی فلسفی و فهم قرآنی بشری واقع میشود و انگارة تعارض وحی و فلسفه در میان بسیاری از خاورشناسان ناشی از قیاس اسلام و قرآن با مسیحیت و کتاب مقدس است. ثانیاً، برخلاف گفتة اليور لیمن راه‌حل فلاسفة اسلامی و ازجمله ابن‌رشد، مستلزم فرودست انگاری قرآن و وحی نیست و متهم ساختن فلاسفة مسلمان به اموری همچون انکار علم الهی به جزئیات و یا معاد جسمانی و پیروی از ارسطو در باب نفس، بدلیل برداشت نادرست از بیان آنها توسط مخالفان فلسفه در جهان اسلام یا خاورشناسان است.

از جمله معانی و تفسیرهای مطرح برای مرجعیت علمی قرآن، اثرگذاری معنادار آن در یک حوزه دانشی است که شامل عرصه برون‌علمی (نظیر مبادی و روش آن علم) و نیز عرصه درون‌علمی (نظیر مسائل و نظریات مطرح در آن علم) می­شود. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی اثرگذاری تعالیم قرآنی و وحیانی بر روش فلسفی می­پردازد و ضمن تبیین شاخصه­های روش فلسفی، در صدد است تا نشان دهد که هر چند روش فلسفی (یعنی روش برهانی و یقینی) مورد تأیید قرآن است، اما یگانه راه کشف حقیقت نیست‌ از این رو فلاسفه مسلمان با الهام از تعالیم قرآن کریم، به نقادی عقل و تعیین حد و حدود آن پرداخته و از اعتبار معرفت‌شناختی وحی و کشف و شهود در کنار آن سخن گفته­اند و عقل منطقی و روش ارسطویی را یگانه راه کشف حقیقت نمی­دانند.

خاورشناسان در دهه­های اخیر در حوزه مطالعات قرآنی به تدوین دایرة‌المعارف‌هایی دست زده‌اند که از مهم‌ترین آنها دایرة‌المعارف قرآن لیدن و نیز دانشنامه قرآن الیور لیمن است. نویسندگان مقالات این دو گرچه مدعی دقت و انصاف در تبیین و تقریر دیدگاه قرآن‌اند، اما بررسی مقالات نشان می‌دهد که خطاهای روشی و محتوایی متعددی در آنها وجود دارد. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف روشن ساختن فضای فکری خاورشناسان و تبیین برداشت‌های ناصواب ایشان از قرآن کریم، به بررسی و نقد مدخل «مرگ و مرده» از دایرة‌المعارف قرآن لیدن و نیز مدخل «مرگ» از دانشنامه الیور لیمن می­پردازد. دقیق نبودن ارجاعات و استناد به پژوهش‌ها و منابع غیراصیل، رویکردهای جانبدارانه و جامع نبودن محتوای مقاله نسبت به آموزه‌های قرآنی، از مهم­ترین یافته­های این پژوهش در حوزه خطاهای ناظر به روش و رعایت اصول دایرة‌المعارف نویسی آنهاست. در حوزه خطاهای محتوایی نیز برداشت‌های نویسندگان در مورد مسائلی همچون مرگ اول و دوم، کاربردهای نفس و روح در قرآن، چگونگی اسناد مرگ به خداوند و ارتباط زندگان با مردگان، سطحی بوده و بر اساس منابع اهل سنت و مخالف دلالت‌های قرآنی است و ازاین‌رو، مطالعات ایشان قابل اعتماد به‌نظر نمی­رسد.

فلاسفه اسلامي در آثار خود، در موارد زيادي به آيات قرآن کريم استشهاد کرده و از آنها بهره گرفته‌اند. ازاين‌رو، اين پرسش مطرح شده که کارکرد دقيق آيات در متون فلسفي چيست و آنها چه نقشي ايفا مي‌کنند؟ اين مسئله‌اي است که برخي خاورشناسان قرآن‌پژوه نيز به آن اهتمام ورزيده و در آثار خود به آن پرداخته‌اند؛ از جمله اليور ليمن در کتاب «دانشنامه قرآن کريم». اين مقاله به روش توصيفي ‌ـ تحليلي ديدگاه وي را بررسی کرده و نشان داده است که علي‌رغم درستي اين ادعاي ليمن که نقش آيات در آثار فلسفي با هم متفاوت است، اما برخي از کارکردهايي که وي ترسيم کرده مقرون به صحت نيست و شواهد او از اتقان کافي برخوردار نیست.

مرجعيت علمي قرآن کريم به معناي اثرگذاري آن در يک حوزة دانشي قلمرو وسيعي دارد. اين اثرگذاري مي‌تواند به‌ گونه‌هاي مختلفي نظير منبع بودن، الهام‌بخشي، کمال‌بخشي، داوري و تغيير رويکرد و نگرش تصوير شود. ازاين‌رو، شامل مباحث درون‌علمي و برون‌علمي هر دانش مي‌شود. اين مقاله به بررسي نقش اثرگذار قرآن کريم در مديريت و راهبري فلسفة اسلامی مي‌پردازد و اين مهم را به روش توصيفي ـ تحليلي از طريق تبيين تأثیر تعاليم وحياني و قرآني در شکل‌دهي به شخصيت فيلسوف مسلمان، تغيير اهداف فلسفه و نيز اولويت‌بندي و چينش مسائل فلسفي اثبات مي‌کند و نشان مي‌دهد که جهت‌گيري و رويکرد کلي فلسفة اسلامی تا حد زيادي در همه اين مسائل از تعاليم قرآني متأثر است. نتيجه چنين تأثیري آن است که فلاسفة اسلامي غايت فلسفه را معرفت‌الله و تشبه به خداوند با خصوصيات موردنظر دين اسلام دانسته‌اند و فلسفة اسلامي برخلاف فلسفة يونان، کاملاً توحيدمحورانه به طرح و بررسي مباحث فلسفي مي‌پردازد.

رابطۀ قرآن و فلسفۀ اسلامی، رابطه‌ای متقابل است. همان‌گونه که قرآن کریم در فلسفۀ اسلامی تأثیرگذار بوده است، فلسفه نیز در فهم و برداشت ما از تعالیم قرآنی تأثیر دارد. مراد از فهم فلسفی قرآن، رسیدن به مراد واقعی قرآن از طریق به‌کارگیری روش فلسفی و یا بهره‌گیری از تعالیم و گزاره‌های فلسفی است. این مقاله به بررسی چیستی، امکان و جواز، شرایط و نیز ضرورت فهم فلسفی از قرآن می‌پردازد و با روش توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد که فهم قرآن کریم به روش فلسفی هیچ محذوری ندارد. اما بهره‌گیری از تعالیم فلسفی نظیر نظریات، قواعد، براهین و گزاره‌های فلسفی در فهم و تفسیر قرآن به دو صورت تطبیقی‌-تأویلی و تحلیلی متصور است. صورت نخست به تفسیر به رأی منتهی می‌شود و بی‌تردید از دیدگاه دانشمندان اسلامی نارواست، ولی صورت دوم با رعایت اصول و شرایطی جایز و بلکه ضروری است.

کتاب ملاصدرا و مسئله معاد از سوی پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و به قلم علیرضا اسعدی منتشر شد.