جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وحدت شخصي وجود در‌صدد بيان اين مطلب است که يک وجود واحد بسيط لايتناهي کل نظام عالم را در‌برگرفته است و موجودات، مظاهر و آيات آن يک حقيقت واحداند که هر کدام به‌اندازة سعة وجودي خود آن را مي‌نمايانند ازاين‌رو قول به حلول و اتحاد، همه‌خدايي و هيچ و پوچ بودن غير خدا، ناشي از سوء‌برداشت از اين مسئله است و انحراف از مسير توحيد مي‌باشد. قرآن مجيد که درياي بي‌کران معارف توحيدي است، اين حقيقت را در آيات ناظر به توحيد ذات با تعابيري همچون صمد بودن حق، آيه و نشانه بودن ماسوي‌الله، حضور وجودي حق در مظاهر و مجالي، معيت ذاتي حق‌، و احاطة علمي و وجودي حق بيان مي‌دارد؛ ازاين‌رو اين آيات با دلالت مطابقي يا التزامي، بر اين مبناي گران‌سنگ توحيد صمدي دلالت دارند و هر‌گونه وحدت عددي را از ساحت مقدس الهي نفي مي‌نمايند.

در این نوشتار، جایگاه «عقل» و «نقل» در تفسیر قرآن، از دیدگاه ابن تیمیه وعلامه طباطبایی(ره) بررسی می شود . اگر در تفسیر قرآن، بر عناصری همچون «عقل» و «نقل» تأکید می­شود، به خاطر تأکیدی است که در متن قرآن، به این دو مؤلفه، در وصول به مقصود قرآن شده است. از دیدگاه علامه، عقل علاوه بر«مفتاح» بودن دین، نسبت به اصل حقیقت دین«مصباح» نیز هست واین به خاطر هماهنگ بودن قرآن با فطرت وعقل سلیم است؛ از این رو عنوان می شود، قرآن وبرهان جدایی ندارند. از نگاه وی جایگاه روایات در تفسیر قرآن، حائز اهمیت است؛ زیرا مس حقیقت قرآن از آن اهل بیت عصمت وطهارت است؛ ولی باید در عصر غیبت، روایات از جهت سند ودلالت بررسی شوند تا دچار تفکر اخباریگری در فهم قرآن نشویم. اما از نگاه ابن تیمیه، نهایت جایگاه عقل در معرفت دینی مفتاح بودن آن است. بعد از آن همچون اهل حدیث باید تمسک به نقل کرد. در این مقاله این دو دیدگاه در روش تفسیر قرآن، مقایسه ونقادی می شود وقول احسن مستدل می گردد.

در آیات و روایات تأکید بسیاری بر معرفت نفس شده است؛ تا آنجا که آن را نزدیک‌ترین راه برای رسیدن به معرفت رب معرفی کرده اند. نفس ناطقه انسانی علاوه بر تجرد خیالی و عقلی، دارای فوق تجرد عقلی است که ویژگی‌های بساطت و بی‌حدی را برای آن بر می‌شمارند؛ از این رو فوق تجرد عقلی بدین معناست که نفس در هیچ مرتبه‌ای از مراتب کمالی متوقف نمی‌شود و قابلیت ارتقا به بالاترین مرتبه نظام هستی بعد از مقام ربوبیت را داراست که در این حال آن را به حقیقت محمدیه و القاب دیگر نام می‌برند. این نوشتار حائز نوآوری‌هایی بدین قرار است: الف) ارائه تصویر بهتر از معرفت نفس در مقام فوق تجرد عقلی و مقام لایقفی آن در دو ساحت وجودی و ماهوی؛ ب) کشف معنای حقیقی برخی آیات قرآنی که مناسب این مقام‌اند؛ ج) درک معانی بلند حکمی کلام معصومان ‰ در مقام حقیقی نفس ناطقه انسانی. آیات و روایات در مقام فوق تجرد بسیار است؛ از این رو اگر قایل به مقام فوق تجرد عقلی نشویم، در فهم بسیاری از حقایق آیات و روایات ناتوان خواهیم بود و تفسیر دقیقی از آن نخواهیم داشت.

قاعدة کلي بدوي در بين فلاسفه در بحث شريف «جعل» بدين قرار است که هر حکيم و فيلسوفي، اگر قائل به اصالت وجود باشد، وجود را مجعول مي‌داند و اگر قائل به اصالت ماهيت باشد، جعل را به ماهيت بر‌مي‌گرداند. نظرية سوم هم بدين قرار است که جعل به اتصاف ماهيت به وجود بر‌ميگردد. اين سه حکيم متأله، با توجه به مبناي حکمت متعاليه مبني بر اصالت وجود، ابتدا جعل را به وجود برمي‌گردانند؛ ولي در ادامه بنا بر قواعد توحيد صمدي قرآني برخاسته از آيات و روايات بر مشرب عرفاني، بحث شريف جعل را ترفّع دادند و نظريه¬اي را مطرح نمودند که با قول عرفا در وحدت شخصية وجود و احاطة وجودي واجب تعالي و قيوميت او سازگارتر است؛ علاوه بر اينکه آيات و رواياتي که سنخيت بين علت و معلول را تقويت مي¬کنند، با اين مبناي دقيق مطابقت بيشتري دارند. اين نظريه حکايت از آن دارد که وجود واجب تعالي منفک و بريده از وجود ماسوي‌الله نيست؛ بلکه يک حقيقت واحد صمدي، کل عالم را پر مي‌كند و جايي براي غير باقي نمي¬گذارد؛ ازين‌رو وجود مجعول نيست؛ بلکه جعل به ظهورات وجود برمي¬گردد. براي فهم اين نظريه بايد به مباني اين بحث، همچون احاطة وجودي حق، ظهور و تجلي ذات الهي، و اطلاق مقسمي او توجه ويژه داشت تا سلطان توحيد صمدي حق ظهور کند. آن‌گاه جمع بين اقوال نيز ميسر مي‌شود.

قوه عاقله، فصل حقیقی انسان نسبت به سایر حیوانات می­باشد و جمیع تکالیف شرعی و کمالات انسانی بر اساس این قوه بنا شده است. طهارت قوه عاقله در عقل نظری و عقل عملی، موجب سعادت حقیقی انسان می­گردد. سرشت قوه عاقله بر توحّد می­باشد و با کثرات و اشتغال به غیر سازگاری ندارد. طهارت عاقله در دو محور قابل پیگیری است اول: قوه عاقله نباید مشوب به وهم و خیال گردد دوم : در کشف حقائق نباید محدود به حدی شود؛ ازین رو برای طهارت و تعالی آن راه­هایی از قبیل : تفکر، خروج از عادت، همّ واحد داشتن، توحّد قوای نفس، حضور ومراقبت ارائه شده است. وقتی قوه عاقله طهارت و تعالی یافت آثاری از آن ظهور می­کند که برخی از آنها بدین قرار می­باشد: تسلط بر خیال و متخیله، تاثیر در شدت حدس، ارتباط با عقل فعال، معجزات قولی و فعلی و وصول به توحید از آثار طهارت عاقله است. در این نوشتار ضمن تبیین طهارت قوه عاقله به روش های وصول به آن و برخی آثار طهارت و تعالی این قوه در انسان اشاره می شود.

بحث از مقام فوق تجرد نفس، يکي از مهم‌ترين مباحث، در معرفت نفس انساني است. در اين نوشتار مسئله را طبق مبناي هستي‌شناسي مؤسس حکمت متعاليه، صدرالمتألهين مطرح مي‌کنيم و به شرح ادله نقلي آن توسط فيلسوف و عارف برجسته پيرو مکتب او، امام خميني ره مي‌پردازيم. سپس براهين و ادله عقلي علامه حسن‌زاده آملي را در اين زمينه بررسي مي‌کنيم. اين نظريه، عبارت است از تجرد نفس از ماهيت. ماهيت حکايت از حد و قصور شيء و ضعف و نقص آن دارد، حال اينکه نفس را حد يقف نيست. ازاين‌رو حد منطقي براي او نيست، هرچند او را نسبت به مافوقش حد به معناي نفاد است. اين نظريه آنچنان شريف است که همه مباني حکمت صدرايي، اعم از اصالت وجود، وحدت وجود، تشکيک وجود، حرکت جوهري و اتحاد عاقل و معقول را به صورت سلسله‌اي زنجيروار، به هم پيوند مي‌دهد و بايد دانست شناخت نفس در اين مقام، بدون فهم اين مباني ميسر نيست. نفس، در اين مقام ار ويژگي‌هايي همچون وحدت حقه ظليه، خليفة‌الهي و مقام اتصال بين ماسوي‌الله و حق‌تعالي برخوردار مي‌شود.

ولایت از جمله مسائل مهم فلسفی – عرفانی است و راجع به آن آیات و روایات فراوانی آمده است که خود دلالت بر اهمیت آن می‌کند. در قرآن، خداوند سبحان ولایت کلیه را از آن خود می‌داند؛ چرا که سرپرست حقیقی موجودات در تکوین و تشریع فقط اوست و اگر بحث ولایت انسان کامل هم به میان می‌آید به تبع ولایت خداست.علامه میرجهانی طباطبائی در تحلیل قرآنی و روایی مسأله ولایت کوشش بسیار نموده و در پاسخ به شبهاتی که در باب ولایت تکوینی مطرح شده، اهتمام ویژه ای داشته است.علامه حسن زاده آملی ولایت را با رویکرد فلسفی- عرفانی نگریسته؛ چرا که اعتقاد دارد ولی الله، انسان کامل است که میوه شجره وجود و غایت حرکت ایجادی و حرکت حبّی و کمال عالم کیانی است؛ ازاین‌رو تمام مبانی فلسفی- عرفانی اعم از اصالت وجود، وحدت وجود، حرکت جوهری، حرکت حبی نحوه تجلی موجودات و ... در این باب دخیل‌اند و هم‌چنین از جنبه مراتب نفس، انسان کاملِ ولی‌حق، بالاترین درجات نفس، در فوق تجرد عقلی در قوس صعود نظام هستی را طی کرده و متحد با عقل فعال بلکه دارای عقل مستفاد می‌گردد، بنابراین معرفت نفس ناطقه و ابواب آن برای فهم جایگاه این حقیقت لازم می‌آید.آیت الله جوادی آملی مسأله ولایت را با دقت در آیات قرآنی و لطایف فلسفی پیگیری می‌کند و علاوه بر تحلیل مسأله ولایت، راه‌های رسیدن به ولایت و موانع رسیدن به ولایت و هم‌چنین راه شناخت ولی الهی را بررسی نموده است.ما در این رساله، علاوه بر بررسی و تطبیق نظرات فلسفی و عرفانی این سه حکیم الهی، درصد شناخت بهتر حقیقت مسأله ولایت و مبانی ‌‌هستی‌شناسی و ‌‌انسان‌شناسی دخیل در این باب هستیم.