جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جنبش قلندریه، یک جنبش چندساحتی است. با یک نگاه منشوری می‌توان در آن رنگ‌های بیشماری را دید؛ از مزدک‌گرایی و آیین‌های ایران کهن گرفته تا راه و رسم جوانمردی و عیاری و فتوت، تا عناصری از آیین خرم‌دینان تا اندیشه‌های کنوستیسیسم و عرفان اسلامی در صورت مکتب ملامتیان نیشابور تا گرایش‌های قرمطیانه و شیعی و حروفی و اهل حق تصویری متناقض از مردمی که از یک سوی با ثروت‌های بزرگ و تعدد زوج‌ها و نظام برده‌داری و قتل نفس و تباه کردن طبیعت مخالفند و از سوی دیگر، و در دورانی دیگر، جز دریوزه‌ و گدایی کاری از ایشان دیده نمی‌شود. نگارنده در کتاب حاضر ضمن بیان خاستگاه جنبش قلندریه به معنای واژه قلندر، قلندریه و تجاوز به تابوها، عناصر ایرانی در آیین قلندر، قلندریه و حکومت‌ها، قلندریه و جست‌وجوی قدرت سیاسی، قلندر در نظر سهروردی و جامی، قلندریه در هند، پیران قلندری، امثال قلندری، چهره قلندری در آثار سنائی، عراقی و راه قلندر، مکتوبات قلندران و ده‌ها موضوع مشابه دیگر طبق منابع تحقیقی پرداخته است.

موضوع این مقاله دربارهء یکى از شیوه هاى بلاغى یا ساختارهایى است که در متون ادبى و هنرى به چشم مى خورد. در این شیوه، هماهنگى و توازن آوایى مرجود در میان کلمات، معنى تازه مى آفریند, بدین معنى که موسیقى ایجاد شده از رهگذر وحدت یا تضاد صامتها و مصوتهاى کلمات با مفهو م مورد نظر شاعر هماهنگى و مطابقت دارد. بنابراین در این ساختار هنرى، موسیقى کلمات موجب تقویت معنى مى گردد، معانى متضادو دور از هم را به یکدیگر نزدیک ساخته وحدت مى بخشد، گاهى با ایجاد ابزار بلاغى تازه معناى نو مى آفریند. نکته مهم دیگرى که باید به آن توجه نمود، این است که قلمرو این ساختار وسیعتر از انواع جناس مى باشد چراکه تجنیس تنها جنبهء لفظى وصو رى دارد اما این شیوه بلاغى هنگامى خودنمایى مى کندکه موسیقى صو رى کلمات معناى نو بیافریند، در نتیجه اگر به جاى کلماتى که از چنین ویژگى برخوردارند، از معادلهایى استفاده شود که فاقد این قابلیت هستند، در این صورت هماهنگى، توازن، وحدت و تأثیرى که قبلأ در انتقال معنى وجود داشت کاملأ محو خواهد شد.

یکی از عارفان بزرگ ولی گمنان مانده قرن چهارم نیشابور، ابوالعباس زوزنی است. در کتب مشهور عرفانی، تنها در رساله قشیریه حکایتی از او نقل شده است و دیگر هیچ. از همین حکایت بر می آید که زوزنی عارف بزرگی بوده است و از مشایخ ابوعلی دقاق. در این مقاله، با جستجو در کتاب هایی چون تاریخ نیشابور حاکم و تاریخ الاسلام ذهبی، اطلاعاتی درباره نام و نسب زوزنی، مشایخ او، شاگردان او، سفرهای علمی او، گورجای او و ... به دست داده شده است و بدین گونه چهره گمنام مانده او تا اندازه ای معرفی گردیده است. در پایان نیز با جستجو در یک مجموعه خطی (مجالس مرعشی) و کتابی با نام علم القلوب - که به غلط به نام ابوطالب مکی چاپ شده - شماری از سخنان ابوالعباس زوزنی که همه حکمت آمیز است و نشان از مقام علمی و عرفانی گوینده دارد، گردآوری شده است. در میان مقاله نیز، به مناسبت درباره زادگاه زوزنی – زوزن - و موقعیت تاریخی و جغرافیایی آن سخن به میان آمده است. چنان که زیر عنوان زوزنیات یک مجموعه خطی از آثار ادبا و شعرای زوزن به خط کاتبی زوزنی، موجود در کتابخانه احمد ثالث ترکیه، معرفی شده است.

ابوعبداله محمد بن کرام سیستانی نیشابوری (متوفی: 255 هجری)، پیشوای کرامیان، کسی است که آن چه مولفان ملل و نحل در باره او و پیروان او نوشته اند، همه دروغ و ناروا، و تهمت و افتراست که از سوی دشمنان درباره آن ها گفته شده است. آثار و نوشته های آنان نیز از سوی دشمنان نابوده شده است و چیز چندانی از آن ها به دست نرسیده است. یک اثر برجسته و عالی که از ایشان در حوزه تفسیر عرفانی قرآن، خوش بختانه باقی مانده است، کتابی است با نام «الفصول» از عبدالوهاب حنفی، که پاره ای از سخنان محمد بن کرام در آن آمده است و تاکنون سه نسخه از آن شناخته شده است. ما پیش تر در مقاله ای سخنان محمدبن کرام را که در این تفسیر آمده، از روی دو نسخه آستان قدس رضوی و نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، استخراج و تدوین کرده ایم، و در این مقاله، از روی نسخه موزه بریتانیا. بیشتر آن چه در این جا آمده، در دو نسخه پیشین نیست، چند مورد تکراری آن ها هم، با دو نسخه پیشین اختلافاتی دارد. از این سخنان بر می آید که محمد بن کرام زاهدی است یگانه و عارفی است ژرف اندیش و روشن ضمیر و تنزیهی مشرب از نوع با یزید بسطامی. نیز همین سخنان دلیل آشکاری است بر دروغ و ناروا بودن آن چه در کتاب های ملل و نحل درباره او و فرقه او گفته شده است.