جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خداناباوری میراث دوره جدید تلقی می‌شود. هیوم را آغاز این میراث برمی‌شمارند. آنتونی فلو به رغم پنجاه سال گرایش بر الحاد، با طرح پرسشهایی در باب رنجوری این رویکرد، لرزه‌هایی بر ساختار این میراث افکنده و از امکان وجود خدا سخن گفته است. پرسشهای او در باب تشکیک مدعیات خداناباوری را نمی‌توان تنها نقض یا اشکال و امکان ردیه‌ای تلقی کرد. تکانه‌ای که وی با پرسش از امکان وجود خدا بر مبنای شالوده‌های علم در دوران آینده طرح کرد سه نتیجه به بار آورد. نخست ایجاد حفره‌ای اساسی در ادعاهای هیومی و الحاد، دوم امکان وارسی دوباره مدعیات الحاد و بازخوانی ادله خداناباوران و نقد و خدشه نظری بر آن و امکان نامدلل بودن نقض ها و ایرادها و سوم بازگشت به واخوانش صحیح و دقیق براهین خداباوران در اثبات وجود مبدئی شعورمند در خلقت جهان. ایده اصلی نوشتار حاضر آن است تا ابتدا رویکرد و دوره نخستین دیدگاه فلو در باب عدم امکان اثبات ایجابی خداباوری مورد واگشایی قرار گرفته، سپس دستاوردهای سه‌گانه بر تکانه‌های نظری بر میراث الحاد تبیین شده و در پایان اندیشه اصلی او در دوره دوم فکری بررسی و تحلیل گردد

ایرادهای هیوم بر براهین خداشناسی را می‌توان آغاز منظر انتقادی پسینی برشمرد که در آن یک متفکر می‌کوشد تا با جایگزینی دلایل تجربی و طبیعی و همسان‌سازی علت‌ها، ادله و براهین عقلی و فلسفی را ناکارآمد نشان دهد. نقدهای هیوم سبب بسط و شکوفایی فکر فیلسوفان در دفاع از ادله خداباوری گردیده و می‌توان مدعی شد که اشکال‌های او یک غنیمت مهم در تفکر فلسفی محسوب می‌شود. با این وصف او یک متفکر غیرمعمول است که علیه هر امر هنجاری و متداول دست به شورش فکری می‌زند. در این نوشتار می‌کوشیم تا سه اشکال اساسی او که می‌توان آنها را مهم ترین ایرادها و نقدهای هیوم بر خداشناسی و امکان وجود خدا برشمرد، بررسی نموده و رنجوری‌ها و خلط‌ها و اشتباه‌های وی را مورد توجه قرار دهیم. روش بحث ما نه رویکرد طبیعی و علمی بلکه برهانی و فلسفی است. کوشش خواهد شد تا ابتدا تعابیر و نقض‌های هیوم بررسی شده و سپس در ذیل همان مسأله، نقدهای وارد بر اشکال‌های وی را طرح کنیم. هدف اصلی ما این است تا نشان دهیم که تمامی ایرادهای هیوم، نقضی و سلبی است و وی نتوانسته‌ است برهانی ایجابی بر ردیه‌های خود طرح کند.

مساله شناخت یکی از بنیادی ترین مسایل فلسفه است. نوع شناخت و دامنه شناخت است که مفهوم انسان را تعریف میکند و دامنه عمل انسان را تشریح می کند. دو نظام فلسفی حکمت متعالیه و منظومه فلسفی کانت را می توان قله های رفیع فلسفه اسلامی و فلسفه غرب به شمار آورد. تعریف این دو نظام از ادراک و عقل و فاهمه و تاثیر آن بر دیگر دانش ها می تواند برای ساخت نظامات اجتماعی شناختی و اندیشه ای بسیار راهگشا باشد. تعریف کانت از فاهمه با تکیه بر مقولات و محدود کردن ادراک به معبر فاهمه راه را بر بسیاری ار نوآوری ها در زمینه درک جهان بما هوهو بسته است در صورتی که در نظام صدرایی با عنایت به تعریف ملاصدرا از عقل و ادراک افق های پیش رو برای ادراک و نظام سازیها بر مبنای این ادراک بسیار گسترده و فراخ است. به نظر می رسد زمان ساخت نظامات به خصوص نظام شناختی ادراکی بر مبنای اندیشه صدرایی رسیده است.

هدف اصلی مقاله، شناخت فضا و جو نزول قرآن، از معبر متن و زبان قرآن است. بیان مسأله از تقابل و چالش بین دو روش در برخورد با فضا و جو نزول در تفسیر حکایت دارد. یک روش، راه یابی به فضا و جو نزول را از معبر بیرونی و خارج از متن جستجو می کند و روش دیگر، متن قرآنی را هم در کشف این فضا موثر می داند. سوال این است که: «آیا می توان از طریق آیات و زبان بکار گرفته شده نیز به فضا و جو نزول قرآن پی برد؟» با فرض مثبت بودن پاسخ، این فرضیه با روشی توصیفی _ تحلیلی و با تحلیل زبانی و تکیه بر توصیف ویژگی‌هایی از زبان قرآن، چون«زبان واقع نما» و «زبان ارجاعی» نقش «زبان ادیبانه و فصیح قرآن» آیات مربوطه مورد مداقه قرار گرفت و نشان داده شد، که این امر مویدات بسیاری در پاسخ به سوال و فرضیه مذکور را داراست. دستاورد این پژوهش نشان می دهد، همانطور که شناخت اسباب، جو و فضای نزول آیات و سور قرآنی می توانند در فهم و تفسیر قرآن موثر باشند، آیات و سور قرآنی نیزدر شناخت جو و فضای نزول قرآن و آیات آن موثر و قابل اعتناست.

بر اساس آموزه‌های قرآن كريم که موثّق‌ترین منبع شناخت خداوند سبحان است، توحید اساس و مبنای حیات واقعی انسان است و شرک که نقطة مقابل آن می‌باشد، بزرگترین ظلم و گناه نابخشودنی تلّقی می‌شود. هستی‌شناسی توحیدی که از میراث آموزه‌های وحیانی بهره‌ می‌برد رقیب و بدیلی کارآمد، در برابر هستی‌شناسی‌های پوزیتیویستی، مادی‌گرایانه‌ و نیهیلیسمی است. این نوع از هستی‌شناسی‌ها از آن‌جا که حقیقت عالم صغیر و کبیر را به ‌افق طبیعت و عالم مادی تنزّل داده‌اند، هرگز قادر نیستند و نمی‌توانند از تربیت انسان سخن‌بگویند؛ بلکه تربیت انسان موحّد، در صورتی که بر بنیاد هستی‌شناختی توحیدی استوار گردد، آدمی، حیّ متألّه‌ای خواهد بود که صورت و سیرت خود را به گونه‌ای کامل درمی‌یابد. مسأله اصلی این پژوهش که با عنوان «كاربست رهیافت هستی‌شناسی در تربیت توحيدي از منظر قران كريم» آمده است، چگونگی تبیین عناصر هستی‌شناسی‌‌ای است که معطوف به تربیت و هدایت انسان برای رسیدن به کمال و دستیابی به حیات طیّبه موعود قرآن کریم می‌باشد. در این مقاله با رویکرد تحلیلی توصیفی، و با استناد به قرآن کریم، در توصيف و ترسيمي واقع‌نگر از هستي، به اهم مبانی هستی‌شناختی توحیدی، در عرصة «خداشناسي و جهان‌شناسي»، که منطقاً مبانی تربیت توحیدی تلقّی می‌شود، پرداخته شده است. در تأييد تناسب و تلائم گزاره‌هاي توصيفي و تجويزي هستي‌شناختي با آموزه‌هاي قرآني، از بيانات تفسيري و تبييني برخي از مفسران و صاحب‌نظران حوزه علوم ديني و متون وحياني وام‌ گرفته شده است. بر اساس یافته‌ای این پژوهش، خداوند به عنوان منبع و مبدأ تمام خيرات، و جهان هستی، به عنوان آیت حق و صحنة مواجهه انسان با حقیقت الهی است، در این افق، نياز و فقر ذاتي انسان در مراتب مختلف توحید ذاتی، صفاتی و افعالی بر وی کشف و آشکار می‌گردد. ثمرة این پژوهش، حصول ادراک و فهم صحيح انسان از موقعيت خود در عالم امكان، به عنوان موجودي وابسته و متعلق به ربّ بي‌نياز، است که در سایة توحید ربوبی، رسيدن وی به مقصد نهايي کمال و قرب الهی تصعيد و تسريع می‌شود.

قرآن كريم در آياتي نظير: «إِنَّ إِلَى رَبِّكَ الرُّجْعَى«(علق:8)؛ و«أَلَا إِلَى اللَّـهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ« (شوري:53) خداوند را غايت حركت كلي جهان و صيرورت خاص انسان معرفي كرده و بديهي است حركت به سمت هیچ غايتی، بدون معرفت و شناخت، انسان را به مقصد نهايي رهنمون نمي‌سازد؛ بنابراين حركت تکاملي انسان در نظام تربيت توحيدي، بايد عالمانه و متفكرانه باشد تا انسان بتواند به مراتبي از حيات طيّبه موعود در قرآن کریم دست‌يابد. اين حر‌كت طبعاً از منظر کتاب‌ آسمانی، دارای تحلیل و تفسیری ویژه وبرخاسته از جهان‌بینی الهی است كه از مباني معرفت‌شناختي تربيت سکولار، مانند مباني پوزيتيويسم، داروينيسم و اومانيسم، تجربه‌مدار، بریده از وحی و انسان -محور، جدا و متفاوت است. این مقاله با رویکرد تحلیلی توصیفی به مهم‌ترین مبانی معرفت‌شناختی تربيت توحيدي،) شامل امکان، منابع و ابزار و موانع شناخت) با استناد به آیات قرآن کریم پرداخته است. بر‌اساس یافته‌های این پژوهش، از منظر قرآن‌کریم، چون انسان از ظرفیت نامحدود معرفتی و علمی برخوردار است، پس امکان کسب معرفت برای وی قطعی و تردیدناپذیر است. برخلاف مکاتب فلسفی غرب، قرآن ابزار و منابع گوناگونی مانند حواس، عقل، شهود، وحی و الهام را برای دستیابی انسان به انواع معرفت به رسمیت شناخته است. درمنظومة تربیتی این کتاب آسمانی، ضمن تبيين موانع معرفت، استقرار نظام جامع تربیت‌ ‌توحیدی و صیرورت انسان به سوی حیات طیبه، مستلزم توجهبه همه ابزارهاي معرفت با حفظ مراتب آنها است. مهم‌ترین ثمره این بحث، چگونگي كسب علم يقيني و معرفت ریشه‌دار، در راستای نقش محوری آن در تحقق معرفت حق است.

بزرگترین موهبتی که نصیب مسلمانان گشته است این است که کتاب آسمانی ایشان قرآن، به صورتی که هم اکنون در دست است، اندکی پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) در زمان حیات ائمه اطهار (ع) و صحابه آن حضرت جمع آوری شد و کتابی که رکن اصلی همه علوم و معارف دین مبین است در اختیار امت محمد (ص) قرار گرفت. اما همه می دانیم که قرآن به خاطر قابلیت های زیادی که دارد، اختلاف نظرهایی را در موضوعات مختلف دینی در پی داشته است. یکی از آنها موضوع «دیدار خداوند» است که اشاعره سخت معتقدند خداوند در قیامت با چشم دیده می شود. از سوی دیگر معتزله به شدت منکر آن هستند و معتقدند که فقط می توان به خدا اعتقاد داشت، یعنی در ذهن و فکر خود می توان به وجود خدا یقین داشت و حد اعلای ایمان همین است. شیعه نیز معتقد است خداوند هرگز دیده نمی شود، نه در دنیا و نه در آخرت، اما حد اعلای ایمان را هم یقین فکری و ذهنی نمی داند بلکه معتقد است علاوه بر آن خدا را با چشم دل یا قلب می توان دید. عرفا نیز در این مساله عقیده ای مشابه شیعه دارند و می گویند انسان ها در باب معرفت خداوند باید به «عین الیقین» که همان رؤیت قلبی است برسند. شایان ذکر است دیدگاهی را که ائمه معصومین (ع) نیز در این رابطه مطرح کرده اند «رؤیت قلبی» است که فراتر از «رؤیت حسی» محسوب می شود و در این مقاله ما در صدد تبیین آن برآمده ایم.

مسألة «حقّانیّت» ادیان و «نجات» پیروان آن سابقة بس طولانی دارد. امّا تدوین این بحث به قرن بیستم برمی‌گردد که توسّط جان هیک و شاگردان او پایه‌گذاری شد. در پاسخ به این مسأله رویکردهای مختلف پدید آمده که در این نوشتار به بررسی آنها ‌پرداخته می‌شود. کثرت‌انگاران معتقدند تمامی ادیان و مذاهبی که در جهان وجود دارند، می‏توانند انسان را به حقیقت و نجات برسانند و موجب سعادت و رستگاری او شوند، هر چند که این ادیان، ادّعاهای متفاوت و متعارضی نسبت به ‏یک حقیقت داشته باشند. در این رابطه، دیدگاه جان هیک دربارة کثرت‌گرایی دینی حقیقت‌شناختی، مورد نقد و بررسی قرار گرفته و در ادامة بحث دیدگاه قرآن و استاد مطهّری در خصوص حقّانیّت ادیان تبیین شده است. به نظر ایشان، نگاهی وحدت‌گرایانه به ادیان و شرایع الهی وجود دارد و اسلام (تسلیم شدن) را تنها دین خدا ازآدم تا خاتم معرّفی می‌کند،امّا معتقد است که دین اسلام درطول تاریخ و در زمان‌های مختلف با جلوه‌های متنوّعی (شرایع) بروزکرده وآخرین و کامل‌ترین جلوة آن با ظهور حضرت محمّد(ص)، پیامبرخاتم، به بشر ابلاغ گردیده است.

آتش از دیرباز به سبب نقشی که در زندگی انسان داشته است، مورد توجه بوده است. یکی از خویشکاری های نمادین آتش، تطهیر است. آتش با وجود این که سوزاننده است، پاکی و طهارت را نیز به ارمغان می آورد. بنا به باور اساطیری، آتش آوردگاه پاکی و پلیدی است. در این جستار ابتدا به بررسی مفهوم نمادین آتش در اساطیر مختلف پرداخته ایم که گذر از آن (آزمون آتش) عروج به مرحله ای بالاتر را در خود نمادینه کرده است. پس از آن با خوانش اسطوره «گذشتن سیاوش از آتش» در شاهنامه، و ناظر به داستان حضرت ابراهیم (ع) در فرهنگ سامی، با رویکردی تطبیقی آن را با داستان «در آتش افکندن کودک» در مثنوی و نیز حکایت «جواب دهری که عالم را قدیم گوید» مقایسه کرده ایم و رویکرد مولانا را به خوانش آثار پیشین خود بررسی کرده ایم. این نوشتار در پی آن است که نشان دهد، مولانا از مفاهیم اسطوره ای و نمادین قبل از خود آگاهی داشته و با تخیل شاعرانه خود به بازآفرینی این مضامین در زمان خود پرداخته است.