جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مباحث مربوط به زندگی پس از مرگ از پیچیده‌ترین مباحث الهیاتی است. بحث از آثار اعمال انسان در زندگی پس از مرگ و در جهان آخرت بخش مبسوطی از این مباحث را تشکیل می‌دهد. دربارۀ بحث عمل انسان در آخرت مباحث گوناگونی مطرح است که برخی از آن‌ها عبارت است از: تمثل اعمال در قبر، حسابرسی اعمال و کیفیت آن، وزن کردن اعمال و کیفیت ارائه جزای اعمال در آخرت. پژوهش حاضر - با استفاده از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و روش توصیفی تحلیلی در طبقه­بندی داده­ها و شیوۀ انتقادی در ارزیابی دیدگاه­ها- پس از گردآوری و سامان­دهی و تبیین آراء مفسران شاخص و معاصرانه قرآن در تبیین کیفیت رابطه عمل و جزای اعمال در آخرت، به این نتیجه دست یافته­است که پنج دیدگاه: الف) حضور صحیفه اعمال (نفی حضور خود عمل، ب) دیدن جزای اعمال، ج) ثواب و عقاب به نفس اعمال و اخلاق نیک و بد، د) از بین رفتن صورت دنیوی و ظاهر شدن صورت اخروی، هـ) حقیقی بودن رابطه عمل با جزا در آخرت و نفی رابطه اعتباری میان آن‌ها در این زمینه مطرح است، سپس به ارزیابی دیدگاه­ها پرداخته و در بحث نوآورانه با تحقیق در آیات قرآن کریم در این زمینه به سیزده دسته از آیات و تحلیل آنها، در نهایت با تطبیق دیدگاه‌های فوق با آیات قرآن به این نتیجه نهایی رسیده است. دیدگاه سوم و پنجم یعنی دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبائی با توجه به اینکه با دسته‌های بیشتری از آیات قرآن کریم سازگاری دارد و ترکیب این دو دیدگاه که هر کدام به جنبه خاصی از پاسخ مسأله تحقیق پرداخته­اند، دیدگاه ششم و دیدگاه موجه در پاسخ مسأله تحقیق می­باشد و سایر دیدگاه‌ها با ظواهر آیات سازگار نبوده و یا حداقل با دسته‌های کمتری از آیات سازگار است.

یکی از نوآوری‌های علامه طباطبایی، نظریه اعتباریات است. این نظریه بر آراء ایشان در زمینه‌های مختلف تأثیر گذاشته است. یکی از این موارد، تفسیر آیات مربوط به مسائل اجتماعی است. علامه در این راستا حین بحث از مسائل اجتماعی به نظریه اعتباریات توجه داشته و بسیاری از آن‌ها را بر همین مبنا توجیه و تفسیر کرده است. این تحقیق با روش جستجوی کتابخانه‌ای و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی (توصیفی – تحلیلی) به بررسی تأثیر نظریه اعتباریات علامه در تفسیر آیات مربوط به مسائل اجتماعی در تفسیر المیزان پرداخته و به این نتیجه رسیده است که ایشان، در تبیین مسائلی چون پیدایش زندگی اجتماعی انسان، روابط اجتماعی چون اخوت و بنوت و زوجیت، کلام و زبان، قوانین اجتماعی و عقد و عهد و قسم، نظریه اعتباریات را دخالت داده و در برخی موارد دیدگاهی نو و برخلاف دیدگاه‌های مفسران ارائه کرده است.

یکی از نوآوری‌های علامه طباطبایی نظریه اعتباریات است. این نظریه به دلیل کلیدی بودنش بر آرای ایشان در زمینه‌های مختلف تأثیر گذاشته است، و یکی از این موارد تبیین صفت مالکیت خداوند است. مقالۀ حاضر با روش جستجوی کتابخانه‌ای و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی (توصیفی-تحلیلی)، نظریۀ علامه طباطبایی در تبیین صفت مالکیت خداوند را تبیین کرده و میزان تأثیرگذاری نظریۀ اعتباریات ایشان را در این تبیین و نیز تفاوت آن با نظر برخی دیگر از اندیشمندان را نشان داده و به این نتیجه رسیده است که مالکیت خداوند بر خلاف دیگر موجودات مالکیت مطلق، مالکیت ذات و آثار، مالکیت حقیقی، مالکیت تکوینی، و مالکیت زوال‌ناپذیر است، حال آن که مالکیت دیگر موجودات مالکیت غیرمطلق، مالکیت آثار، مالکیت مجازی، مالکیت تشریعی و مالکیت زوال‌پذیر است. اهمیت نظریۀ اعتباریات در اندیشۀ ایشان هنگامی معلوم می‌شود که بدانیم اگر در تبیین صفت مالکیت خداوند در اندیشۀ ایشان نظریه اعتباریات کنار نهاده شود، نظریۀ ایشان تفاوت چندانی با نظریات دیگر اندیشمندان نخواهد داشت.

مفسران قرآن کریم از دوره متقدم تاکنون روش‌های مختلفی داشته‌اند. از جمله عوامل پیدایش این روش‌های متفاوت تخصص و اندوخته علمی مفسر است. درواقع عالمان رشته‌های مختلف علمی روش‌های مختلف تفسیری را رقم زده‌اند. با پیدایش علوم جدید روش‌های تفسیری جدید نیز به وجود آمده است. یکی از عالمانی که در قرن اخیر در عرصه تفسیر قرآن گام نهاد و تحولی شگرف در عرصه تفسیر نگاری از خود برجای گذاشت مرحوم علامه طباطبایی است. ایشان در علوم گوناگون اسلامی صاحب‌نظر بوده به‌خصوص در حکمت و فلسفه اسلامی نوآوری‌هایی ابراز کردند، ازجمله آن‌ها می‌توان به نظریه اعتباریات اشاره کرد که در اکثر آثار بر‌جای مانده از ایشان ظهور و بروز دارد. این نظریه به علت پایه‌ای و کلیدی بودنش بر بسیاری از آراء ایشان از جمله آراء تفسیری، آثاری بر جای گذاشته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی به بحث درباره‌ی تأثیر نظریه اعتباریات علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پرداخته و پس از فحص و بررسی جامع در المیزان در خصوص این نظریه و مقایسه آن با دیدگاه سایر مفسران در موارد مربوط، به این نتیجه رسیده است که تأثیر نظریه اعتباریات در تفسیر علامه را می‌توان در حوزه‌های مسائل خداشناسی و انسان شناسی پی‌گیری کرد. علامه در تبیین خود از آیات قرآن در این دو حوزه نظریه اعتباریات را دخالت داده است. در حوزه مسائل خداشناسی در موضوعاتی مانند: مالکیت، کلام و تکلم، سلطنت، ولایت، حکم و افعال خداوند، انتساب ظلم و معصیت، حقیقت عرش الهی، علامه با توجه به این نظریه معتقد است که این عناوین نوعا در میان جامعه بشری با اغراض دنیوی و بنابر احتیاجات اجتماع بشری اعتبار شده‌اند و در خارج و حقیقت از وجود آن‌ها خبری نیست. علامه لوازم معنایی که از اسناد اینگونه از عناوین به ذهن می‌آید را از ساحت خداوند به دور دانسته است. در حوزه مسائل مربوط به انسان شناسی نیز تأثیر نظریه اعتباریات بر دیدگاه علامه را می‌توان در سه حوزه مسائل مربوط به معاد، اخلاق و مسائل اجتماعی پی‌گرفت. در حوزه مسائل مربوط به معاد در بیان موضوعاتی مانند: کیفیت تکلم انسان در روز قیامت، کیفیت حیات شهدا، رابطه عمل و جزا و نسبت‌های خانوادگی، علامه تأکید می‌کند که سرای آخرت دار ظهور حقایق بوده و از اعتباریات دنیوی خبری نیست و محدوده کاربرد این مفاهیم اعتباری صرفا در دنیا است. در حوزه مسائل اخلاقی و اجتماعی نیز در بیا‌ن موضوعاتی مانند: حسن و قبح، حقیقت حیات اجتماعی انسان، رابطه اخوت و بنوت، عقد نکاح، کلام انسانی، علامه با توجه به نظریه اعتباریات سخن گفته و این نظریه در تبیین ایشان از این مسائل تأثیر بسیاری داشته است،‌چنانکه حسن و قبح را اعتباری دانسته و بیان می‌کند که بسیاری از مفاهیمی که در اجتماع انسانی امروزه مشاهده می‌شود از جمله اعتباریاتی است که نیاز انسان به حیات اجتماعی او را وادار به اعتبار آن‌ها کرده است.

در جوامع روایی اهل تسنن و شیعه، روایات فراوانی دربارۀ دجّال وجود دارد. با این حال پاره‌ای از روایات به‌ویژه روایات سنی، به جوامع روایی شیعه راه یافته است. این مقاله با روش گردآوری کتابخانه‌ای و با مراجعه به منابع شیعه و اهل تسنن و با شیوۀ توصیفی تحلیلی(تحلیل محتوایی) برای اولین گام در تبارشناسی روایات مربوط به دجّال، به بازشناسی روایات شیعی و سنی در جوامع روایی فریقین در موضوعات وقایع زمان خروج دجّال، مکان خروج دجّال، زمان خروج دجّال، مکان‌های ایمن از فتنۀ دجّال و محل کشته شدن پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که درخصوص موضوع فتنۀ دجّال و ریزعنوان‌های آن، از میان روایات فراوان موجود در جوامع روایی شیعه، فقط تعداد چهارده روایت، روایت شیعی به شمار می‌آید و بقیه روایات عامی هستند. نیز تعداد روایات جوامع روایی اهل سنّت بیشتر از روایات جوامع روایی شیعه است.

در جوامع روایی شیعه و اهل سنّت روایاتی در مورد فتنه‌ها و حوادث آخرالزمان وارد شده است. یکی از موضوعات مطرح شده در این روایات دجّال است، که برخی عالمان آن را از علائم آخرالزمان و برخی دیگر از علائم ظهور دانسته‌اند. در جوامع روایی اهل سنّت روایات موضوع دجّال از جوامع روایی شیعه بسیار بیشتر است. این روایات به طور کلی با توجه به موضوعات مطرح شده در آن‌ها به دو دسته‌ی روایات با موضوعات مشترک، و روایات با موضوعات مختص جوامع روایی فریقین تقسیم می‌شود. موضوعات مشترک مانند: وقایع زمان خروج دجّال، خصوصیات چشم دجّال، زمان و مکان خروج دجّال، خصوصیات مرکب دجّال، پیروان دجّال، محل کشته شدن و کشنده دجّال؛ و موضوعات مختص جوامع حدیثی شیعه مانند: دجّال در تابوتی از آتش، زراعت و کشاورزی در زمان دجّال؛ و موضوعات مختص جوامع حدیثی اهل سنّت مانند: والدین دجّال، ذکر برخی خصوصیات ظاهری دجّال، سنّ دجّال. این روایات موضوعات گوناگونی را در مورد دجّال مطرح می‌کند و در اکثر آن‌ها در مورد موضوعات مطرح شده، اختلاف وجود دارد. در برخی از موضوعات اختلاف میان روایات وارده در آن موضوع بیشتر و در برخی موضوعات اختلاف روایات کمتر است. موضوعات با اختلاف بیشتر مانند: زمان و مکان خروج دجّال، خصوصیات چشم و پیروان دجّال؛ و موضوعات با اختلاف کمتر مانند: نوشته میان دو چشم دجّال، معرفی دجّال به نام افراد خاص، ادعای ربوبیّت دجّال، خصوصیات مرکب دجّال، محل کشته شدن و کشنده دجّال؛ همچنین برخی از این اختلافات قابل جمع بوده و برخی قابل جمع نیست؛ اختلافات قابل جمع مانند: پیروان دجّال، وقایع زمان خروج دجّال، نوشته میان دو چشم و کشنده دجّال؛ و اختلافات غیرقابل جمع مانند: محل کشته شدن دجّال و خصوصیات چشم دجّال.به دلیل اختلافات موجود در روایات، میان عالمان در مورد شخص یا سمبل بودن دجّال اختلاف نظر است، برخی آن را سمبل دانسته و برخی آن را شخصی خارجی فرض کرده‌اند. با توجه به برخی قرائن و شواهد نظریه سمبل بودن دجّال تقویت می‌شود ولی قطع پیدا کردن به این قضیه به علت وجود برخی روایات موید شخص بودن دجّال، مشکل است.

در جوامع روایی شیعه و اهل تسنن، روایات بسیاری درباره چشم دجال وجود دارد. این روایات هر چند در نگاه نخست، دارای گونه های مختلف و بعضا متناقضی هستند، اما با دقت نظر و بررسی دقیق مضمون آن ها، درمی یابیم به یکدیگر مرتبطند. این نوشتار با روش گردآوری کتابخانه ای و با مراجعه به منابع شیعه و اهل سنت و با شیوه توصیفی - تحلیلی (تحلیل محتوایی) به این مساله پرداخته است که راه جمع بین روایات متناقض موجود در جوامع حدیثی اهل تسنن و شیعه درباره ویژگی های چشم دجال و حاصل این راه کار چیست؟ آن گاه نتیجه می گیریم که یک چشم دجال، به طور کامل کور است و چشم دیگر، نابینای نسبی است. برجستگی و از حدقه درآمدن، ویژگی چشم راست دجال، و درخشش همانند ستاره، ویژگی چشم چپ اوست. در برخی روایات نیز از نوشته میان دو چشم دجال سخن به میان آمده که می تواند کنایه از ثبوت و وضوح کفر دجال باشد.

از میان نشانه های آخر الزمان و علائم ظهور، موضوع دجال از پردامنه ترین موضوعات در روایات فریقین است. در بین ویژگی های شخصی و پیرامونی دجال، موضوع نماد یا شخص بودن دجال از چالش برانگیزترین مباحث به شمار می رود. این نوشتار با روش کتابخانه ای در گردآوری اطلاعات و شیوه اسنادی در استناد به منابع و روش توصیفی تحلیلی در تجزیه و تحلیل داده ها، این مساله را که دجال شخص انسانی است یا نماد و سمبل برای یک جریان، بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که از سویی هیچ یک از ادله طرف داران نماد بودن دجال قابل دفاع نیست و از سوی دیگر، برخی از دلایل طرف داران شخص بودن دجال نیز غیرموجه است. با این حال، بسیاری از ویژگی هایی که طرف داران نماد بودن دجال برای اثبات دیدگاه خود ارائه کرده اند، از باب مجاز، از ویژگی های شخص دجال به شمار می آید.