جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ضياء الشهاب، اثر محدث اديب ابوالحسين سعيد بن هبةالله مشهور به قطب راوندى، متوفى 573ق، شرح كتاب «شهاب الأخبار»، اثر قاضى، ابوعبداللَّه، محمّد بن سلامة قضاعى شافعى، متوفّى 454ق، در موضوع كلمات قصار پيامبر(ص) به زبان عربى مى‌باشد. انگيزه شارح، تهذيب شروح و اسقاط اضافات و جمع‌آورى مطالب ناب از ميان آن‌ها در شرح كتاب مى‌باشد. عظمت و جايگاه علمى قطب راوندى و مدح علما از او، مانند كلام ميرزا حسين نورى كه درباره وى مى‌گويد: «فضائل و مناقب قطب راوندى و تأليفاتش كه موجب ترويج مذهب شيعه شد، آشكارتر از آن است كه بيان شود. او همچنين شاعر و صاحب طبع لطيفى بود ولى شرح حال نويسان از نقل اشعارش غافل شدند.»؛ همچنين توصيف محدث قمى در وصف قطب راوندى كه مى‌گويد: «قطب راوند دانشمندى متبحر، فقيه، محدث، مفسر، محقق، ثقه، جليل القدر و صاحب كتاب الخرائج و الجرائح مى‌باشد.»؛ به علاوه، جايگاه كتاب «شهاب الاخبار» در ميان علماى اهل سنت و تشيع، (به طورى كه ميرزا حسين نورى اعتنا و اعتماد علماى اماميه به كتاب «شهاب الاخبار» و متن خطبه اين كتاب را، دليل تشيع مؤلف مى‌داند) بيانگر اهميت و جايگاه اين كتاب مى‌باشد. كتاب توسط دارالكتب الاسلاميه تهران در سال 1431ق1389/ش با تحصيح و تحقيق حسن قاسمى به چاپ رسيده است. اين شرح، به صورت توضيحى بوده و شارح به توضيح و تببين كلمات قصار و معانى آن‌ها پرداخته است. كتاب حاضر، در بخش‌هاى مقدمه محقق، ديباجه شارح در شرح، مقدمه مؤلف و نوزده باب تنظيم شده است و متنى زيبا و مختصر را در توضيح و تفسير كلمات قصار رسول خدا(ص)، از شارح، مشاهده خواهيد نمود. فهرست مصادر تحقيق و فهرست‌هاى اجمالى و تفصيلى كتاب، در پايان آن آمده است و پاورقى‌ها، مشتمل بر نشانى منابع و توضيح كلمات مى‌باشد.

شرح فارسى شهاب الاخبار(كلمات قصار پيامبر خاتم(ص)، اثر قاضى، ابوعبداللَّه، محمّد بن سلامة بن جعفر بن علىّ بن حكمون مغربى قضاعى، محدّث معروف متوفّى به سال 454ق، است، ليكن چون آغاز و انجام آن ناقص است، معلوم نمى‌شود كه شارح كيست؛ همين قدر معلوم مى‌شود كه وى، شيعه اثنا عشرى بوده و به سال 690ق، آن را به رشته تحرير آورده است. از ملاحظه كتاب برمى‌آيد كه از آثار نفيس باستانى است و خصائصى را كه نوعا كتب مؤلّفه در آن عصر واجدند، آن نيز واجد است. مؤلف كتاب، با شيخ الطائفه، ابوجعفر، محمّد بن حسن طوسى و أقران او معاصر بوده است، هدف قاضى قضاعى در اين كتاب آن بوده كه كلمات قصار پيغمبر خاتم(ص) را جمع كند. مطالب مورد نظر، در ضمن سه امر ذكر مى‌شود: 1- اهميّت «كتاب شهاب الاخبار»؛2- اهميّت شرح حاضر؛3- سبب چاپ كتاب. سپس، شارح، مختصرى از شرح حال سيد جلال‌الدّين محدّث ارموى را آورده و در ادامه، طى 7 باب به ترجمه كتاب پرداخته است. در اين كتاب، هزار كلمه از وصايا و مواعظ و حكم و امثال كه از زبان درفشان آن حضرت جارى شده، جمع آمده؛ كلماتى كه مؤلف از مشايخش شنيده و چون أمارات صحت ورود همه آنها، از وجوه الفاظ ظاهر است، حاجت به ذكر اسناد نديده است. براى سهولت مطالعه و پيدا كردن مطالب، محتواى كتاب را باب‌بندى نموده تا هر كه، هر چه خواهد به آسانى بيابد و بى‌رنج تصفّح و زحمت تفحّص به مقصد رسد و به محلّ نقل خبر ره برد، بعد دويست كلمه ديگر نيز به آن افزوده تا مجموع، شامل يك هزار و دويست كلمه باشد، آن‌گاه ادعيه‌اى را كه از آن حضرت مأثور است، در خاتمه كلمات آورده و آن را با اين ترتيب به انجام رسانده است. كتابى نيز مستقلا در اسانيد همه آنها نوشته تا هر كس كه خواهد از اسناد اين روايات با خبر شود، به آن رجوع كند. بايد دانست كه اين شرح، علاوه بر آنكه شرح بر كلمات پيغمبر اكرم(ص) است و از آن جهت شرافت بسيار مهمّى را حائز است، فى حدّ نفسه نيز داراى ارزشى بسزا و قدر و قيمتى غير قابل سنجش است، زيرا به روش و اسلوب فارسى سليس شيواى شيرين قرن هفتم هجرى به رشته تحرير آمده است و پختگى و حلاوت نثر فارسى آن عصر محتاج به شرح و بيان نيست و خصائصى را كه نوع كتب مدوّنه و مؤلّفه آن عصر واجد است، اين كتاب شريف نيز واجد است. اين كتاب، در عين حال كه شرح احاديث است، صورت امالى‌هاى قرن ششم را دارد؛ توضيح اين اجمال آنكه امالى‌هاى قرن پنجم و ششم را هر كه مطالعه كرده باشد، مى‌داند كه مؤلّفان آن قبيل امالى‌ها، هر حديثى را كه عنوان مى‌كنند، بعد از ترجمه آن و بحث در جهات ادبى آن، به مناسباتى، طبق مضمون «الكلام يجرّ الكلام»، فوايد ديگرى را نيز در ذيل آن درج مى‌كنند كه برخى از آنها بسيار ذى قيمت و مهمّ مى‌باشد و چون اين كتاب، تا حدّى شبيه به اين قبيل امالى‌هاست، پس خواننده آن مانند خوانندگان آن امالى‌ها، ضمن مطالعه به مطالبى برمى‌خورد كه انتظار و ترّقب آنها را نداشته است؛ از اين جهت، اين كتاب، بسيار ارزنده است و قابل ملاحظه مى‌باشد؛ مخصوصاً براى افراد شيعى مذهب، زيرا گاهى مطالب بسيار لطيف مذهبى را به ايشان مبذول مى‌دارد. اين كتاب، در ميان خاصّه و عامّه معروف و مشهور است و گروهى از علماى شيعه و سنى به شرح آن پرداخته‌اند؛ از جمله علماى خاصّه، عالم بزرگوار، سيّد ضياء الدّين فضل اللَّه بن علىّ بن عبيد اللَّه حسنى راوندى است كه شرحى بر آن نوشته و موسوم به «ضوء الشّهاب فى شرح الشّهاب» ساخته است و مجلسى(ره)، در «بحار الانوار» از اين كتاب، بسيار نقل كرده است و از آن جمله است شيخ بزرگوار أفضل الدّين، حسن بن علىّ بن احمد ماه‌آبادى كه منتجب الدّين، در فهرست خود، او را با عبارت «انّه علم فى الادب، فقيه»، معرّفى كرده و از جمله آثار او، شرح شهاب را نيز نام برده است. از آن جمله، برهان الدّين، ابوالحارث، محمّد بن ابى الخير، علىّ بن ابى سليمان ظفر حمدانى است كه منتجب الدّين، در فهرست خود، شرح شهاب را نيز ضمن ساير آثار او ياد كرده است. از آن جمله، قطب الدّين، سعيد بن هبة اللَّه راوندى است كه منتجب الدّين، در فهرست، در ترجمه او گفته: قطب راوندى، شرحى بر «شهاب الاخبار» نوشته و آن را، «ضياء الشّهاب فى شرح الشّهاب» ناميده است. از آن جمله، شيخ ابوالفتوح، حسين بن علىّ بن محمّد خزاعى است كه منتجب الدّين، در فهرست، در مقام ذكر آثار او گفته است: او را شرحى است بر «شهاب الاخبار» موسوم به «روح الاحباب و روح الالباب فى شرح الشهاب» و ابن شهرآشوب نيز در «معالم العلماء»، اين كتاب را از آثار وى شمرده است و به جز اين پنج تن، افراد ديگرى نيز از علماى شيعه به شرح آن پرداخته‌اند.

ابوالحسن علی بن احمد معروف به ابن القضاعی، فقیه، محدث، مورخ، مفسر، جغرافیدان و واعظ شافعی مصری است که در کتاب "شهاب الاخبار فی الحکم و الامثال و الاداب الشرعیه" سخنان قصار پیامبر گرامی اسلام (ص) را گردآوری نموده است. کتاب حاضر ترجمه فارسی و گزیده ای از فصل الخطاب فی شرح الشهاب قضاعی است. ترجمه فارسی این کتاب توسط ابوعبدالله محمد قضاعی مغربی از خویشاوندان مولف و در قرن پنجم هجری صورت پذیرفته است. جمله ها در این ترجمه کوتاه و رسا هستند و واژه ها و اصطلاحات فارسی فراوانی در آن به کار رفته است. کتاب حاضر به کوشش محمد شیروانی و توسط انتشارات دانشگاه تهران در سال 1343 منتشر شده است.

«قانون (سخنان امیرالمؤمنین على علیه‌السلام)»، ترجمه فارسى کتاب «دستور معالم‌الحکم و مأثور مکارم الشیم»، تألیف قاضى قضاعى (م، ۴۵۴ ق) است که به قلم دکتر فیروز حریرچى به انجام رسیده است. در این کتاب مجموعه‌اى از سخنان امیرالمؤمنین على (علیه السلام) گردآورى شده است. در این اثر سخنان حضرت على(ع) در نه باب ارائه شده است. نویسنده این سخنان را به شیوه‌ى شریف رضى(ره) گردآورى نموده است. چنانکه مى‌دانیم از حضرت على(ع) دو اثر به نام‌هاى «نهج‌البلاغه» تألیف شریف رضى و «غررالحکم و دررالکلم» تألیف عبدالواحد بن محمد تمیمى آمدى از دیگر کتب ارزشمندتر است. از آنجا که باید راه و شیوه‌ى این امام بزرگوار(ع) در میدان‌هاى مختلف از قبیل فرهنگ، ارتش، سیاست، اقتصاد، و غیره مورد مداقه و بررسى قرار گیرد تا نظام نوپاى جمهورى اسلامى با بهره‌مندى از تعالیم آن امام همام روز به روز شکوفاتر و استوارتر و منظم‌تر گردد، پیشنهاد ترجمه‌ى کتاب حاضر نیز با حسن استقبال مترجم مواجه شده است. در مقدمه کتاب مى‌خوانیم: «درباره ترجمه این کتاب باید متذکر شوم که اینجانب سعى نموده‌ام، شیوایى زبان فارسى و سادگى تفهیم سخنان على بن ابى‌طالب(ع) را رعایت کنم. در عین حال اصالت متن عربى را هم در نظر گرفته‌ام، با این همه اذعان دارم که ترجمه‌ى سخنان على(ع) هر قدر هم با دقت و صحت انجام شود، هیچ مترجمى هرگز نمى‌تواند یک هزارم حق سخنان شگفت‌انگیز و معجزه‌آمیز آن حضرت(ع) را ادا نماید. ضمنا در ترجمه علاوه بر استفاده از فرهنگ‌هاى متداول فارسى از فرهنگ‌هاى دیگرى از قبیل مقدمةالادب زمخشرى، قانون‌الادب حبیش تفلیسى و البلغه‌ى ابویعقوب کردى نیز مدد جسته‌ام». مترجم براى آنکه متن عربى کم غلط، بلکه بى‌غلط از لحاظ اعراب در دسترس خوانندگان محترم قرار بگیرد، عیناً متن عربى چاپ بیروت که توسط استاد جمیل عظم و سید عبدالزهراء حسینى خطیب تصحیح شده است و داراى شکل و اعراب مى‌باشد را، پیش از ترجمه‌ى فارسى هر باب آورده است؛ تا هم مسلمان فارسى زبانى که مهارت در زبان عربى ندارد، از آن بهره‌مند شود و هم فضلا بتوانند ترجمه را با اصل متن عربى در موارد ضرورى مقایسه نمایند. از طرف دیگر خواندن سخنان حضرت على(ع) به خصوص مناجات آن امام بزرگوار به زبان عربى فیض و ثواب دیگرى دارد. وى شایسته‌ى تذکر دانسته است که در متن عربى در هر جا که جمله‌ى «کرم‌الله وجهه» آمده بود، به جمله‌ى «علیه‌السلام» مبدل شده؛ زیرا چنانکه سید عبدالزهراء حسینى در مقدمه‌ى کتاب اشاره کرده است، در نسخه‌ى خطى قرن ششم از این کتاب «علیه‌السلام» ذکر گردیده است.

مطابق توضیحات داخلی کتاب [صفحه 3]، این کتاب خطی مجموعه ای از 3 کتاب است: 1- شرح قصیده تائیه دعبل ، 2- کتب معراج الدعاء ، 3- هزار ودویست کلمه از حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام جمع آورده صاحب کتاب الشهاب [قاضی قضاعی]

دُستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم که نام کامل آن دستور معالم الحکم و ماثور مکارم الشیم من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب کرم الله وجهه، است تألیف قاضی قضاعی (متوفای ۴۵۴ق) به زبان عربی است. در این اثر مجموعه‌ای از سخنان امیرالمؤمنین(ع) گردآوری شده است که برخی از آن‌ها به جهت اینکه در نهج البلاغه نیامده، حائز اهمیت است. در این اثر سخنان حضرت علی(ع) در نه باب ارائه شده است. نویسنده این سخنان را به شیوۀ شریف رضی گردآوری نموده است. نگارش این کتاب به درخواست دوستان انجام گرفته است. او پیش از نگارش این اثر کتابی با عنوان «شهاب الاخبار» می‌نویسد که مورد استقبال قرار می‌گیرد. خود در این‌باره چنین می‌نویسد: «پس از آنکه هزار و دویست سخن از حدیث رسول خدا(ص) را در باب وصایا و امثال و مواعظ و آداب فراهم نمودم و در ضمن کتابی نهاده و شهابش نامیدم، برخی از برادران دینی از من خواستند که از کلام امیرالمومنین علی بن ابی طالب(ع) حدود همین مقدار ذکر شده، گردآورم و در این مهم به روایت و تألیف کسی که او را امین و ثقه می‌دانم و می‌‎پسندم، استناد جویم و آن را در نظمی خوش و نیکو و با حذف سندها، مانند کاری که در کتاب شهاب کرده‌ام، تدوین کنم. پس از خداوند بزرگ قدرت، طلب خیر نموده و از کلام و بلاغت و حکمت‌ها و موعظت‌ها و آداب و پاسخ‌ها و ادعیه و مناجات و شعر بر جای مانده و تمثیلات آن‌حضرت(ع) را در نه باب که هریک نیز دارای انواع و بخش‌هایی است، گرد آوردم». از حضرت علی(ع) دو اثر به نام‌های نهج‌البلاغه تالیف شریف رضی و غرر الحکم و درر الکلم تألیف عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی به چاپ رسیده و این سومین کتاب در این باب است. راویانی که قضاعی برای برخی از خطبه‌های طولانی و کلمات کوتاه علی(ع) ذکر می‌نماید از بزرگان حدیث و لغت و ادب و فقه به‌شمار می‌روند از قبیل: محمد بن فضیل بن غزوان، براء بن عازب، عبدالله بن ابی شیبه، اصبغ بن نباته، نوف بن فضاله حمیری بکالی، حسین بن خالویه، نفطویه، ابن درید، حارث اعور، احنف بن قیس، رفاعة بن راقع بن مالک، اشعث بن قیس، صعصعة بن صوحان، کمیل بن زیاد و مانند آنها. همچنین بسیاری از جمله‌ها و کلماتی که در این کتاب آمده در نهج‌البلاغه و غرر الحکم دیده نمی‌شود؛ نظیر: پرسش و پاسخی که میان امام علی بن ابیطالب(ع) و فرزندش امام حسن(ع) انجام یافته است. تمامی باب سئوال از علی بن ابیطالب(ع) و پاسخ‌های آن حضرت. برخی از مباحثی که در بخش سخنان غریب آن‌حضرت(ع) در این کتاب آمده در دو کتاب نهج البلاغه و غرر الحکم نیامده است. باب هشتم نیز کاملاً تازه است، به‌ویژه مناجات آن‌حضرت که نه تنها در نهج‌البلاغه و غررالحکم نیامده در کتاب‌های ادعیه معمول نیز موجود نیست و این مناجات آن‌هم با اختلافاتی تنها در کتاب بحار الانوار آمده است. ترجمه‌ها: 1- ترجمه فارسی: «قانون (سخنان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام)» ترجمه فارسی کتاب «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم»، قاضی قضاعی است که به قلم دکتر فیروز حریرچی توسط انتشارات امیرکبیر چاپ شده است. 2- ترجمه انگلیسی: با عنوان ,A Treasury of VirtuesSayings, Sermons, and Teachings of Ali, with the One Hundred Proverbsattributed to al-Jahiz که به‌وسیله دکتر طاهره قطب الدین، عضو هیئت علمی دانشگاه شیکاگو ترجمه شده و انتشارات دانشگاه نیویورک در سال ۲۰۱۳م آن را چاپ کرده است.