جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قواعد ترجیحی، ضوابطی هستند که مفسر در تفسیر آیات قرآن به وسیله آنها قول راجح را از میان اقوال مختلف شناسایی می کند. یکی از قواعد ترجیحی مورد استناد مفسران قاعده اصل عدم نسخ است؛ بر اساس این قاعده مفسر قولی را ترجیح می دهد که مطابق با عدم نسخ باشد مگر در مواردی که دلیل قطعی بر نسخ وجود داشته باشد. هدف این پژوهش بررسی رویکرد مفسران شیعه و سنی، نسبت به این قاعده در آیات وصیت (بقره/180) و فدا (محمد/4) است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی نوشته شده است. رویکرد مفسران به قاعده ترجیحی مورد بحث در این دو آیه بررسی شده و یافته های پژوهش بیانگر آن است که در دو آیه مورد نظر اکثر مفسران به این قاعده توجه داشته اند امّا در مواردی برخی از ایشان در تشخیص محلّ استفاده از این قاعده و نحوه به کارگیری آن دچار خطا شده اند. موافقین منسوخ بودن آیه وصیت و فدا در مورد دلیل نسخ با یکدیگر اختلاف دارند و با بررسی های انجام شده هیچ کدام از این دلایل به عنوان دلیل معتبر بر وجود نسخ آیات مورد نظر شناخته نمی شوند.

یکی از مهمترین مباحث و موضوعاتی که همواره مورد توجه دانشمندان و علمای قرائت از صدر اسلام تاکنون بوده، لزوم دستیابی به قرائت صحیح از پیامبر اکرمa و یا حداقل قرائت نزدیک به قرائت ایشان از میان قرائت‌های موجود است. در این زمینه تلاش‌های زیادی صورت گرفته و روایات متعددی در جوامع روایی نقل شده که مشهورترین و بارزترین آنها‌‌‌، روایت ‌سالم بن ابی‌سلمه از امام صادقg است که می‌فرماید: ‌«اقرا کما یقرا الناس: قرآن را همان گونه که مردم می‌خوانند، بخوانید». بررسی سندی این روایت نشان می‌دهد که صحیح ‌بوده و خدشه‌ای بر آن وارد نیست و از نظر دلالت، پس از مراجعه به زمان صدور روایت و شرایط حاکم بر آن، می‌توان نتیجه گرفت که منظور، انحصارگرایی قرائات صحیح در یک قرائت نمی‌باشد؛ بلکه این حدیث، شامل همه قرائت‌ها‌‌‌یی که مورد تأیید بزرگان و رایج و شایع بین مردم هر زمان بوده، است.

با توجه به تاریخ­گذاری نسخه­های قدیمی قرآن توسط دانشمندان غربی از طریق آزمایش­ نوین اشعه‌نگاری کربن 14، شبهه­ای از سوی برخی مستشرقان به‌ویژه تجدیدنظرطلبانی که از روش نقد منبع به بازپژوهی اصالی و سندی قرآن پرداخته­اند، مطرح گردیده است. مفاد شبهه مذکور ازاین‌قرار است که نتایج آزمایش­های کربن 14، قدمت تاریخی نسخه­های عتیق قرآن به‌ویژه نسخه کتابخانه بیرمنگام را به پیش از عصر پیامبر اکرمJ می­رساند که شاهدی بر تدوین آن پیش از دین اسلام و درنتیجه عدم اصالت قرآن خواهد بود. بدین معنا که محتوای قرآن موجود، پیش از عصر پیامبرJ یا دیگر مسلمانان با استفاده از آن قرآن موجود را ساخته­اند. مقاله حاضر، با توجه به اهمیت دو نسخه بیرمنگام و توبینگن و آزمایش­های نوین انجام‌شده روی آن‌ها، بر اساس محوریت مطالعه آن دو، به روش تحلیلی و داده‌پژوهی کتابخانه­ای نسبت به شبهه مذکور در سه حیطه نسخه‌شناختی و فنی، قرآن‌شناختی و جریان‌شناختی، درصدد پاسخگویی برآمده است. دستاوردهای فنی و نسخه‌شناختی پژوهش پیشِ رو نشان می­دهد که آزمایش‌های انجام شده بر روی نسخه­ها، برگه‌های قرآن یافت شده فقط نشان می‌دهد آن‌ها از پوست حیوانی تهیه شده که در زمان حیات پیامبرJ یا کمی پس‌ازآن زنده بوده است و نمی‌تواند به اثبات پیش‌تاریخی بودن نوشته­های آن‌ها نسبت به عصر نزول قرآن بپردازد؛ نیز برخی از پژوهشگران غربی روش آزمایش کربن 14 را نسبی و ناقص دانسته که باید با دیگر روش­ها تکمیل گردد و به‌خودی‌خود قابل‌اعتنا نیست؛ چنان‌که پژوهشگران حاضر در پروژه آزمایش کربن 14 بر روی قرآن، توجهی به مطالعات خط­شناسی عربی و نیز برگه­شناسی و ابعاد آن و شکل و نوع قلم و تذهیب مصاحف مذکور که نشان­دهنده تطبیق با تاریخ نزول قرآن است، نداشته­اند. همچنین مطالعه قرآن­شناختی چون ملاحظه کاربرد واژگانی در قرآن و نیز مصاحف موردبحث که در نوشته­های پیش از اسلام وجود نداشته و یا رایج نبوده، نیز توجّه به نزول تدریجی قرآن و مباحث سبب و شأن نزول آیات منقول از صدر اسلام تاکنون و ادله وحیانی بودن قرآن، اثبات­گر همخوانی نسخه­های پیش­گفته با قرآن موجود است. همچنین اعتبار قرآن موجود، مبتنی بر مسئله تواتر لفظی قرآن است که نسل‌به‌نسل از زمان پیامبرJ تاکنون وجود داشته و به‌عنوان اعتقادی ضروری بین مسلمانان مطرح است. درنتیجه نسخه­های موجود از قرآن، حاکیِ همان تواتر لفظی بین مسلمانان هستند. ازاین‌رو مسلمانان نیاز اعتقادی به اثبات یا رد مصاحف عتیق قرآن ندارند و در صورت وجود اشکال در نسخه­ها، اصالت قرآن و اعتبار متنی آن‌که مأخوذ از تواتر لفظی است، به‌هیچ‌وجه مخدوش نمی­شود. نتیجه جریان شناختیِ آزمایش کربن 14 بر نسخه­های نامبرده، نشان از تلاش جریان تجددطلب استشراقی برای نقد اصالت منابع دینی اسلام است که مخالفان فراوانی نیز در میان مستشرقان دارد. نهایتاً آزمایش کربن 14، تفاوت برجسته­ای را نسبت به قرآن موجود در مصحف در دست جمهور مسلمانان روشن ننموده است

نظریه تاریخمندی احکام فقهی قرآن؛ موضوعی است؛ که در این پژوهش مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. از آنجا که موطن اصلی و سرزمین اولی رویش و پیدایش اندیشه تأثیر پذیری پدیده ها و حوادث از عوامل زمانی، مکانی و شرایط خاص تاریخی غرب مسیحی به خصوص اروپای پسا رنسانس و عصر جنبش نوزایی بوده؛ در این تحقیق ریشه های فلسفی و اصول نظری این تفکر را در نگرش های کلی و باورهای معرفتی حاکم بر فضای علمی دوره رنسانس اروپا مورد کاوش و جستجو قرار گرفته؛ باورمندی به نظام میکانیکی جهان، تاریخمندی انسان و تاریخمندی معرفت انسانی به عنوان مبانی سه گانه نظریه مذکور تشخیص داده شده و مورد نقد و بررسی قرار گرفته، هم چنین دیدگاه های مدعیان تاریخمندی احکام فقهی قرآن در قالب چهار نظریه به ترتیب: دیدگاه تاثیر پذیری قرآن از گسست ناشی از دوره شفاهی تا تدوین؛ که به وسیله محمد ارکون ارائه و در آثارش پرورش یافته است. دیدگاه تاثیر پذیری قرآن از فرهنگ زمانه؛ که مربوط به نصر حامد ابوزید و شاه ولی الله دهلوی بوده؛ اینها در آثار خود کوشیده اند تحت عنوان دیالکتیک دو سویه ای متن و فرهنگ؛ یا نسخ و تجدید پذیری علوم نبوی « ص»؛ اعم از قرآن و سنت تأثیر پذیری آنها را از باورهای اعتقادی و واقعیت های عینی فرهنگ حاکم بر زمان وزادگاه شان به اثبات برسانند. دیدگاه سیالیت معنایی احکام قرآن در بستر متن ثابت؛ که به وسیله عبدالکریم سروش، ابوزید و محمد ارکون وهمفکران شان ارائه شده، اینها با صامت خواندن متن قرآنی و به سخن در آوردن آن به وسیله مفسر در سایه تحول تئوری های علمی عصر؛ در صدد تحمیل دیدگاه ساختار شکنانه بر متن قرآن هستند، وآخرین دیدگاه؛ مقطعی دانستن کارایی برخی از احکام فقهی قرآن است، که به وسیله نصر حامد ابوزید، محمد ارکون و... ارائه شده؛ اینها بر لزوم باز بینی معارف قرآنی با روش انتقادی و تفکیک متن قرآن به بخش های شواهد تاریخی، بخش های قابل تأویل مجدد مجازی و بخش های قابل توسعه تأکید دارند. بعد از بحث و بررسی دیدگاه های فوق با دلایل شان نسبت نظریه تاریخمندی احکام فقهی با نظریه نقش زمان و مکان در تحول احکام فقهی مورد بحث قرار گرفته، نظریات حد اکثری مصوبه فقهای سنی مذهب، و حد اقلی جماعت اخباریان شیعه مذهب و هم چنین دیدگاه اعتدالی اصولیین شیعه را بررسی و در پایان به این نتیجه دست یافته است: قرآن از سوی پروردگاری که آفریننده زمان وانسان است برای هدایت همیشه گی انسان نزول یافته، زمان ناتوان تر از حصر احکام آن اعم از فقهی وغیر فقهی در حلقه تنگ تاریخ است. واما استنباط احکام در مسائل مستحدثه بر اساس نیازهای متغیر انسان در بستر زمان به معنای پویایی اجتهاد و جاودانگی احکام فقهی قرآن است نه تاریخمندی آنها.

قرآن کریم کتاب آسمانی ما مسلمانان، معجزه‌ی پیامبر خاتم(ص) از سوی خداوند است. این کتاب بهترین و جامع‌ترین راهنمای بشریت در راه دستیابی به مسیر صحیح و راست زندگی آن‌ها است. این کتاب آسمانی دارای آموزه‌های ناب و ارزشمندی برای ما مسلمان‌ها است که ارشادی کامل و جامع برای ما خواهد بود. قرآن کریم سرشار از بیاناتی زیبا از زبان پروردگار بوده که توسط پیامبر اکرم(ص) از کرانه‌های آسمان پهناور بر ما مسلمان‌ها فرود آمده است. قرآن منبعی عظیم است که جامعه اسلامی در هر زمان هرچند که علم و تکنولوژی و فکر بشری به اوج خود نیز رسیده باشد، می‌تواند به آن افتخار کند. این کتاب آسمانی، معجزه‌ای همیشگی برای جامعه اسلامی است. گستردگی و تنوع مطالب در قرآن کریم به وضوح مشاهده می‌شود؛ به گونه‌ای که یکی از ویژگی‌هایی که قرآن برای خود می-شمارد، گستردگی امور مطرح در آن است. یکی از موضوعات مهمی که در قرآن کریم به آن اشاره شده است تمدن ارزشمند اسلامی است که در آیات و سوره‌های فراوانی به آن‌ها پرداخته شده است. تمدن مجموعه‌ی ساخته‌ها و اندوخته‌های معنوی و مادی جامعه‌ی انسانی در طول تاریخ است. تمدن اسلامی نیز مجموعه‌ای از همه آداب و رسوم، اعتقادات و باورها، سنن، معارف، علوم اسلامی و ذخایر مشترک مادی و معنوی است که در میان ملت‌های مسلمان وجود دارد. نگارنده در پژوهش حاضر به بررسی و تبیین اهداف تمدن اسلامی از منظر قرآن کریم پرداخته است. در نهایت از این پژوهش چنین نتیجه‌گیری شد که تمدن اسلامی تمدنی است که بوسیله‌ی مسلمانان بنا نهاده شده. این تمدن نشأت گرفته از دستورات الهی در غالب قرآن کریم است که بر پیامبر اسلام (ص) نازل شده است. قرآن کریم در کنار معلمان و راهنمایانی چون پیامبران و امامان به بشر عرضه شده و تمامی راهکارهای سعادت و رستگاری جوامع و بشریت در آن قرار داده شده است. در این مجموعه‌ی نفیس الهی در تمامی زمینه‌های زندگی جوامع بشریت، اهداف جامعی تبیین شده که با بررسی هر یک از آن‌ها می‌توان به حقیقت، رستگاری، خوشبختی و در نهایت به خدا رسید.واژگان کلیدی: قرآن کریم، تمدن بشریت، تمدن اسلامی، اهداف.

از جمله تحقیقات مؤثر در زمینۀ شأن نزول و فقه، بررسی تأثیر شأن نزول آیات قرآن در برداشت‌های فقهی است. نگارنده در این مقاله به دنبال آن است که به بررسی تأثیر شأن نزول در برداشت‌های فقهی در محدودۀ آیات ازدواج از دیدگاه فریقین بپردازد. شأن نزول می‌تواند مصادیق احکام کلی در آیات را مشخص نماید. از جملۀ تأثیرات شأن نزول در برداشت‌های فقهی عبارت است از: درک تناسب میان احکام موجود در آیات قرآن، تبیین علل، فلسفۀ احکام الهی، تبیین واژگان مبهم در آیه، محدود کردن معنای آیه به گروه یا زمانی خاص.

قاعده سیاق یکی از قواعد تفسیری پرکاربرد است که نقش بسزایی در قرآن‌پژوهی دارد. برخی از مفسران مانند علامه طباطبایی و آیت الله مکارم شیرازی به میزان زیادی از آن بهره‌ گرفته‌اند. این جستار پس از تبیین سیاق و اعتبار و شرایط تحقق آن، به جایگاه، بسامد و کارکردهای دوازده‌گانه آن در تفاسیر المیزان و نمونه پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد این قاعده 394 بار در تفسیر نمونه و بیش از پنج برابر آن در تفسیر المیزان مورد استفاده قرار گرفته است. این نسبت در کارکرد تبیین مفهوم آیات که پربسامدترین کارکرد در هر دو تفسیر نیز هست، تقریباً حفظ شده است. پس از آن، ارزیابی آراء مفسران، تعیین معنای واژه، تبیین قواعد ادبی، ارزیابی روایات، تاریخ‌گذاری قرآن، تشخیص مرجع ضمیر، تشخیص مخاطب، تبیین مبهمات، ارزیابی قرائات و تقیید مطلقات جایگاه بعدی در هر دو تفسیر را از آنِ خود کرده‌اند. تنها کاربردی که برخلاف روند سایر کاربردها، در تفسیر نمونه فراوانی بیشتری دارد، استخراج احکام فقهی است که به‌روشنی تأثیر توانایی، علاقه و هدف مفسّر را در میزان بهره‌گیری او از قاعده سیاق نشان می‌دهد.

جناب ابوطالب به مدت بیش از چهل سال، در سخت‌ترین فرازهای تاریخ حیات پیامبر (ص)، پیش و بعد از بعثت، حامی آن حضرت بوده‌است. ایشان در تفکر شیعه دارای ایمان و از جایگاه والایی نزد اولیاء الاهی برخوردار است. لیکن به باور برخی از عالمان اهل‌تسنن، بدون ایمان به آیین برادرزاده خویش از دنیا رفته‌است و این عقیده را در آثار ادبی، کلامی، حدیثی و تاریخی خود ابراز داشته‌اند. آن‌ها با توجه به بخشی از روایات که به تفسیر قرآن نیز راه‌ یافته، تلاش کرده‌اند تا نزول برخی از آیات را بر کفر ابوطالب حمل نمایند. این مقاله در صدد آن است تا به نقد و بررسی این دیدگاه تفسیری بپردازد. سؤال اصلی پژوهش این است که چگونه می‌توان در برابر دیگاه برخی از مفسران اهل‌سنت، از ایمان ابوطالب دفاع کرد. در این بررسی، نویسنده با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا و جست‌وجو در منابع تفسیری، علوم قرآنی و روایی به دفاع از ایمان جناب ابوطالب بپردازد. بررسی‌ها نشان داد که بر پایه آیات قرآن و روایت متقن، ایمان ابوطالب قابل تردید نیست و برخی احادیث درخصوص کفر ایشان از اعتبار کافی برخوردار نیستند.

موضوع مهم «تأویل» که فهم متون دینی مبتنی بر آن است، از اصطلاحاتی است که در علوم قرآن، تفسیر و نیز در حدیث، اصول فقه، کلام، فلسفه و عرفان به کار رفته است. از دیرباز، این واژه بحث­برانگیز بوده و در چیستی و ماهیت آن، آرای گوناگونی از سوی مفسران، عارفان، متکلمان و باطن­گرایان ابراز شده که نتیجه آن، برداشت‌های مختلف، ناهمگون و بعضاً ناسازگار است. کاربرد نسبتاً فراوان این واژه در قرآن و حدیث نیز در طرح مناقشات علمی پیرامون آن بی­تأثیر نبوده است. از جمله کسانی که به این موضوع پرداخته­اند، علامه طباطبایی (ره) از مفسران بزرگ شیعه و ابن تیمیه از اهل سنت هستند. علامه با طرح نظریه ابن تیمیه در ذیل آیه 7 سوره آل عمران، بخشی از آن را پذیرفته و در بخش دیگر نظر او مناقشه کرده است. ابن تیمیه و علامه طباطبایی (ره) در اصل معنای تأویل اختلافی ندارند و هر دو آن را از حقایق خارجی و امور عینی الفاظ دانسته‌اند. مهم‌ترین عامل جدایی این دو دیدگاه، چگونگی و کیفیت این حقیقت خارجی است که این نوشتار به صورت تطبیقی آن را تحلیل کرده، نقاط افتراق و اشتراک آن را بررسی و در مجموع، مشخص می‌کند که دیدگاه علامه طباطبایی (ره) درباره تأویل با مدلول آیات قرآن سازگارتر از سایر نظریات، از جمله نظریه ابن ‌تیمیه است.

خطف و آدم‌ربایی در همه دوران‌ها أمری رایج بوده که با انگیزه‌های مختلف انجام می‌شده است. مشتقات واژه «خطف» در سه‌جای قرآن آمده است. این مقاله به‌دنبال بررسی خطف در قرآن کریم و قانون مجازات اسلامی است. آیات متعددی بیانگر آن است که انسان دارای کرامت است و بر پایه این أصل، انسان آزاد است و کسی حق ربایش و سلب آزادی از او را ندارد. این نگاه قرآنی در حالی است که در جامعه جاهلی عصر نزول آدم‌ربایی أمری مرسوم بوده است. قرآن کریم با این پدیده به مبارزه برخاست و با عنایت به دستورات معصومان^ قوانین مختلفی در این باره وضع گردید، چنانکه در حال حاضر از نظر قانونی برای مجازات مرتکبان به این جرم به‌صورت خاص، یک ماده و به‌صورت عام، چندین ماده از قانون مجازات اسلامی اختصاص یافته است و در منابع قوانین کیفری علیه آدم‌ربایان مصوبات فراوانی وضع شده است