جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم در قالب طرح مباحثی که انسان را در مسیر هدایت قرار می‌دهد به بعضی از مسائل علمی اشاره می‌کند. یکی از محورهای مهم و مورد توجه در آیات قرآن، موضوع پیدایش و مراحل خلقت انسان است که در 76 آیه از 41 سوره قرآن با بیانی شیوا به کیفیت خلقت انسان پرداخته شده و به‌عنوان نقطۀ آغاز زندگی انسان مطرح گردیده است. با رشد علم جنین‌شناسی در قرن بیستم، برخی درصدد تطبیق این‌گونه آیات با علم جنین‌شناسی برآمده‌اند تا حقایق قرآن بر مخاطبین روشن شود و برخی دیگر این‌گونه آیات را به چالش کشیده‌اند و شبهات و موارد اختلافی ازجمله: عدم هماهنگی مراحل جنین در قرآن با علم جنین‌شناسی، خروج منی از بین ستون فقرات و دنده‌ها(صلب و ترائب)، پست‌انگاری آب منی، آفرینش جنین از نطفه مرد و عدم توجه به نقش نطفه زن، تعیین زمان جنس جنین، نطفه با صفت امشاج، تفاوت علق بدون «تاء» و با «تاء»، اختلاف بین حرف عطف «ثم» و «فاء» و... را مطرح کرده‌اند. حاصل این پژوهش، تأیید دانش جنین‌شناسی بر آموزه‌های ارزشمند قرآنی در بررسی خلقت انسان است و اینکه شبهات ذکرشده اشکال مبنایی دارند و مطالب مطرح‌شده در قرآن با یافته‌های علوم جدید سازگار هستند و برای همه این شبهات و موارد اختلافی پاسخی مستدل وجود دارد. این تحقیق به روش توصیفی - تحلیلی و با گرایش انتقادی به انجام رسیده است.

علم مناسبت از مباحث کلیدی و پر چالش در حوزه تفسیر و علوم قرآن به شمار می‌رود، این دانش مورد اهتمام و توجه ویژه‌ی مفسران و دانشمندان علوم قرآنی است. شناسایی این علم می‌تواند رهیافت‌های جدیدی در حوزه‌ی اعجاز، مقاصد و تفسیر قرآن ایجاد نماید. هدف این رساله مفهوم شناسی تناسب و بیان انواع آن و ارائه الگوی مناسب برای بررسی پیوستگی بین آیات و سوره‌های قرآن کریم است. اهمیت این پژوهش به لحاظ وجود وجوه متفاوت ارتباط و اتصال آیات است. روش پژوهش تحلیلی ـ توصیفی است. بدین منظور؛ بررسی تطبیقی موضوع تناسب با بهره‌گیری از گزاره‌های درون‌ متنی با محوریت سوره مائده، بین نظریات علامه طباطبایی در کتاب المیزان و ابن عاشور در کتاب التحریر و التنویر صورت گرفته است. سوره مائده یکی از سوره‌های طوال قرآن است که در اواخر عمر پیامبر نازل گشته و مشتمل بر مجموعه‌ای از احکام و معارف اعتقادی و اخلاقی می‌باشد که با نزول آن دین الهی تکمیل و نعمت بر مسلمانان تمام شده است. در یک بررسی اجمالی موضوعات متنوع و به ظاهر متفاوت این سوره، به گروه‌هایی از آیات هم‌سیاق تقسیم‌بندی شده است. در خاتمه،‌ یافته‌های پژوهش نشان‌دهنده این است؛ که هر دو مفسر در عین پذیرش پیوستگی آیات، وجوه متفاوتی را برای ارتباط و اتصال آیات قائلند از جمله توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب سور، پیوستگی نام سوره با محتوای آن، نقش زمان و مکان نزول در فهم معانی آیات، که این تفاوت ناشی از اختلاف در روش‌های تفسیری آنان است.

علم مناسبت یا تناسب، از قضایا و چالش‌های مهم در علوم قرآنی، به شمار می‌رود، چنانکه این دانش در کتاب‌های تفسیری و علوم قرآنی مورد اهتمام و توجه ویژه ی عالمان است. این پژوهش می‌کوشد تناسب آیه ی اکمال را، به روش توصیفی و تحلیلی دیدگاه مفسران اهل سنت، در گذشته و حال بررسی و وجوه اشتراک و افتراق آنها را تحلیل و تطبیق می‌کند. اگرچه مفسران اهل سنت آرای متفاوتی را پیرامون ساختار این آیه ارائه داده‌اند، اما نظر به سیاق آیه اکمال (بخش سوم آیه سوم سوره مائده) و پیوندش با صدر (بخش اول) و ذیل (بخش سوم) آیه، آن را گزاره‌ای معترضه می‌دانند که در فاصله‌ی بین محرمات پیش از خود و رخصت پس از آن آمده است و توجیهات گوناگونی برای تبیین این اعتراض دارند. در نقد و بررسی این رأی علاوه بر بازخوانی مقوله اعتراض در علم بلاغت و با استناد به نظر مفسران درباره شأن نزول سوره مائده (در مدینه و پیش از حجه الوداع) و تفاوت زمانی و عدم پیوستگی نزولی آن با نزول آیه اکمال (در مکه و روز عرفه یا غدیر خم) قابل تأمل است. و پس از نزول آیه اکمال و بر اساس قاعده کلی توقیفی بودن چینش آیات شاهد پیوستگی قرائتی و استدلالت تفسیری دال بر پیوستگی آن آیه هستیم.

یکی از شروط لازم براى فهم مفاد هر کلامى، ازجمله قرآن کریم، آگاهى از معانى کلمات آن است، ازاین‌رو بر مفسر کلام وحی لازم است با بهره‌گیری از روش درست، مفاهیم واژه‌های آن را به‌دست آورد؛ چرا که توجه دقیق به ویژگی‌هاى مفهومى هر واژه قرآنى، نقش کلیدی در تفسیر درست آیات دارد. بخشی از میراث تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) به این بخش اختصاص دارد که با مطالعه آن می‌توان روش درست معناشناسی واژگان قرآن را به‌دست آورد. این نگاشته با استفاده از روش تحلیل متن‌ و متن‌پژوهی، به بررسی واژه‌پژوهی در روایات تفسیری امام رضا (علیه السلام) پرداخته و به این نتیجه رسیده است که امام در واژه‌کاویِ آیات قرآن، مؤلفه‌های «تبیین معنای ظاهری مفردات»، «تبیین نکات و اغراض بلاغی کلمات آیات»، «بیان نکات صرفی- نحویِ معنامحور»، «توجه به قرائت‌های مختلف»، «توجه به بافت و سیاق» و «فرهنگ‌محوری» را مدّ نظر قرار داده‌اند. بنا بر یافته‌های پژوهش، امام (علیه السلام) در تبیین مفردات، هم به واژگان‌کاوی لغوی و هم به مفردات‌پژوهی قرآنی توجه داشته است. در روایات تفسیری ایشان، «توجه به معنای مجازی واژه و توسعه معنایی»، «گفتمان‌نگری در تبیین واژه» و «اشاره به عدم ترادف» نیز دیده می‌شود که حضرت همه اینها را با محوریتِ پاسخ به شبهاتِ وارده و تبیین باورهای کلامی درست برای مخاطبان مدّ نظر قرار داده‌اند.

علم نحو از علوم نقش‌آفرين در تفسير قرآن است. برخي از نحو‌پژوهان بر اين باورند که علم نحو متعارف، از نظر محتوا و روش، از نحوي که در قرآن به‌کار رفته و نيز هدف مورد نظرش يعني کاربست آن در فهم و تفسير قرآن، منحرف شده است. ازاين‌رو از اصطلاح جديدي با عنوان «النحو القرآني» سخن گفته‌اند. در اين مقاله ديدگاه‌ها دربارة اين اصطلاح و کارکردهاي متمايز نحو قرآني، ذيل عناوين «نحو علمي قرآني»، «نحو تعليمي قرآني» و «نحو نص قرآني» با روش تحليلي ـ توصيفي بررسي و نقد شده است. نتيجة اين پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً بين قواعد نحوي به‌کاررفته در نحو جملة قرآني و نحو نص قرآني با قواعد علم نحو متعارف تفاوتي وجود ندارد؛ ثانياً در تفسير قرآن بايد از نحو نص قرآني استفاده کرد؛ يعني در مقامِ تفسير هر آيه‌اي بايد قواعد نحوي به‌کاررفته در آن آيه بر اساس معناي آن آيه تعيين گردد تا از تطبيق و تحميل قواعد نحو تعليمي بر آيات جلوگيري شود.

در این مقاله با روش تحلیلی به منشأ رفتار مفسران اهل سنت در مواجه با آیات فضایل اهل بیت(ع) پرداخته شد؛ مفسران بزرگ اهل سنت مانند فخر رازی و طبری و زمخشری که تقریبا موضع منصفانه‌تری نسبت به آیات فضایل اهل بیت (ع)در پیش گرفته و به مستندات تاریخی اکتفا کرده‌اند،گرچه معرفت شناسی اصیل آیات فضایل به دست نمی‌دهند و در بین برخی مفسران همچون قرمطی برخوردهای متفاوتی هم در تفسیر آيات فضائل اهل بیت(ع) به چشم می‌خورد که همگي ناشي از باورهای مذهبی و شرایط اجتماعی و اختلاف نسبت به تشیع است.البته شرایط اجتماعی و حاکمیت سیاسی یک فرقه نیز به این مسئله دامن زده است؛ سکوت در برابر برخي آیات مورد اجماع صحابه، تفسير خلاف ديدگاه مشهور, غفلت از منابع و یا تحریف منابع، عوامل عقیدتی و توجيه تکلف آميز آيات فضائل ،مهم‌ترین شیوه‌های این مفسران براي گذر از تفسير اين آيات است.

«تفسیر صافی» یکی از تفاسیر مهم شیعه در قرن یازدهم است. فیض کاشانی گذشته از اجتهاد در روش و گرایش «تفسیر صافی»، در گزینش منابع و روایات آن نیز اجتهاد نموده است. زیرا از یک سو روایات را از برخی منابع روایی امامیه انتخاب کرده و از سوی دیگر با توجه به حجم «تفسیر صافی»، وی در صدد جمع آوری همه روایات تفسیری در آن نبوده است. فیض، روایات تفسیری را بر اساس ملاک‌هایی چون اهتمام به نقل از معصوم(ع) در منابع شیعه، مرتبط بودن با آیه، اهتمام به نقل از راویان موثق، توجه به صحت نقل از معصوم(ع)، عدم تنافی با عقل و عدم تنافی با شأن و عصمت انبیا(ع) انتخاب کرده و برای نقل، روش‌هایی همچون نقل کامل روایت، تلخیص، تقطیع مناسب، حذف سند، تشکیل خانواده حدیث، حذف تکرار و اشاره به روایات مشابه و نقل به معنا را به کار برده که در مواردی هم عملکرد او با برخی از ملاک‌هایش سازگاری ندارد.

مسبحات گروهی از سوره‌های قرآن هستند که سرآغاز آنها کلمه‌ای از ماده‌ی «سبّح» به معنی تسبیح خداوند می باشد. این سوره‌ها عبارت‌اند از: سوره‌ی اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اَعلی. در این پروژه به بررسی محتوای سوره‌ی حدید، که یکی از سور مسبحات است، می‌پردازیم. سوره-ی حدید دربردارنده‌ی معارف بلند الهی است. این سوره شامل موضوعات مختلف است، که کلیدی‌ترین آنها توحید، ایمان به خدا و رسول او، مبدأ و معاد، انفاق و قرض‌الحسنه و عدالت-اجتماعی می باشد. با این که در ظاهر 29 آیه‌ی سوره‌ی حدید به بیان مطالب گوناگون می‌پردازد ولی در کل یک هدف را دنبال می‌کند و آن شناساندن آفریدگار بی‌نیاز و ستوده به همه‌ی موجودات جهان است که اگر این شناخت، شناختی بر پایه‌ی عقل و دل باشد موجب زهد و ایمان و تقوا و انفاق می‌شود. با خط و مشی گرفتن درست عقیده، عمل نیز به نوبه‌ی خود رنگ و بوی الهی می‌گیرد و انسان در راه عدالت، انفاق و کمک به هم‌نوع قدم می‌گذارد. در این پژوهش برای بسط مطالب سوره با مراجعه به تفاسیری که به سیما و محتوای سوره توجه داشته‌اند، کوشش شده نگاه‌های مختلف و متفاوت مفسرین درباره‌ی محتوای این سوره در کنار یک‌دیگر به نمایش گذاشته شود تا از خلال آنها بتوان صورتی جدید و چند بُعدی از این سوره را ارائه کرد. چنان‌چه خواهید دید، «نگاه خاص» به این معنا نیست که هر مفسر بنا به مبنای خاص در تفسیر قرآن و یا تفسیر خاصی از یک آیه، خود را از دیگر مفسران جدا کرده و مطالب متفاوت‌تری نسبت به دیگران بیان کرده باشد، بلکه اختلاف همان اختلاف منظر و نگاه مفسر به سوره می‌باشد.

فیض کاشانی از جمله مفسرانی است که با اندوخته‌های فلسفی- عرفانی از یک سوی و بهره‌های قرآنی- حدیثی از سوی دیگر، رویکردی باطنی به آیات قرآن دارد. وی تأویل را فراتر از مدلول لفظ و به مثابه معانی حقیقی الفاظ می‌داند. ابن ‌کثیر از مفسرانی است که ضمن پذیرش نظر ابن ‌تیمیه درباره معنای مراد از تأویل در قرآن، این نکته را افزوده که در قرآن واژه تأویل به معنای تفسیر و بیان به کار رفته است. که این تفسیر متأثر از تفاسیر «جامع البیان» طبری و همچنین اصول تفسیری ابن تیمیه است. زمینه‌ها و بسترهای شکل گیری این تفسیر از یک سو و روش‌های تفسیری مفسر از سوی دیگر به این تفسیر ویژگی‌های ممتازی بخشیده که آن را شایسته تتبع قرار می‌دهد. مقایسه این دو اثر از جنبه مفهومی و روشی می‌تواند در روشن شدن مفهوم تأویل در این دو حوزه مؤثر باشد. در دو تفسیر مذکور گاه به دلیل وجود رویکردهای مشترک به مفهوم آیه، تأویلات مذکور در آن‌ها اشتراک یافته است. این مقاله با بررسی رویکرد ابن کثیر و فیض کاشانی به تأویل به مقایسه تأویلات این دو می‌پردازد.

صافی از تفاسیر روایی با رویکرد اجتهادی‌ـ تأویلی است. فیض‌کاشانی روایات این تفسیر را از برخی منابع امامیه گزینش‌کرده که در بین آن‌ها، روایات مختلف و گاه متعارض نیز یافت ‌می‌شود. وی به‌دلیل اعتقاد به‌ عدم وجود تعارض واقعی در کلام معصومانR، در صورت مشاهدۀ اختلاف در روایات، با تکیه بر برخی مبانی و با روش‌هایی، سعی‌ در رفع ‌آن می‌نماید. مهم‌ترین اقدام فیض برای رفع تعارض از روایات، جمع بین آن‌هاست. او سعی ‌می‌کند تا محمل‌هایی برای جمع روایات بیابد که از جملۀ آن‌ها آیات قرآن، روایات معصومانk، قواعد عقلی، علم لغت، اختلاف درجات مخاطبان، تعدد مصادیق، جدا بودن تفسیر از تأویل، و تمسک به تأویلات عرفانی‌است؛ و اگر جمع میسر ‌‌نبود، در صورت وجود مرجّح، روایتی را ترجیح‌ داده، یا اگر مورد‌ قبول نداند، رد می‌کند. به‌رغم نگرش فیض در جمع روایات که از مبانی وی در رویارویی با تعارض اخبار برمی‌آید، در مواردی هم طبق قاعدۀ خود با روایات متعارض، برخورد ننموده، یا اظهار نظری نکرده ‌است.