جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع مقاله حاضر، نقد دیدگاه جیمز بلمی در ارتباط با لفظ «أمّة» در دو آیه 8 سوره هود و 45 سوره یوسف است. وی با شیوه نقد متن، به تغییر، اصلاح و تصحیف واژگانی از قرآن اقدام کرده است. جیمز بلمی با استناد به ادلّه‌‌ای، خطا بودن لفظ «أمّة» در این دو آیه را مدعی شده است و کلمه «أمد» را جایگزین کرده است که به ادعای خودش، تشابه ظاهری زیادی با یکدیگر دارند و با سیاق آیه سازگارتر است. دلایل مورداستناد وی در اثبات این ادّعا، بیان معنای «حین» و «مدت» توسط مفسران در آیه 8 سوره هود و وجود اختلاف قرائت میان مفسران در آیه45 سوره یوسف است. این ادّعا و ادله آن با روش پدیدارشناسانه و با استفاده از منابع تفسیری و لغوی موردتحلیل و نقد واقع شد. موارد نقد در سه بخش، بررسی زبان‌شناختی، بررسی تناسب بافتی و بررسی موارد مشابه به تفصیل بیان شدند. نتایج این بررسی‌های سه‌گانه نشان داد هیچ‌گونه تغییر و تصحیفی در این واژه اتفاق نیفتاده است که نیاز به اصلاح آن باشد و مطالعات جیمز بلمی در زمینه نقد و اصلاح واژگان قرآن، نتیجه آسیب‌هایی همچون تأثیر پیش‌فرض‌های کتاب مقدس، درک ناقص از ویژگی‌های قرآن، جستجوی ناقص، عدم تسلط به ادبیات قرآن و عرب است که منجر به اظهار نظرهای ذوقی و به دور از شواهد و دلایل علمی در تصحیح برخی واژگان شده است.

توصیف، تبیین و نقد علمی «روش نقد متن» در مطالعات قرآنی خاورشناسان، موضوع پژوهش حاضر است. سبب ورود چنین رویکردی در مطالعات قرآنی خاورشناسان، پیش‌فرض‌های آنان در کتاب مقدّس بوده است که با توجه به اختلافات چشمگیر کتاب مقدّس با قرآن به لحاظ تاریخ تألیف، تواتر و نیز خاستگاه‌ها و زمینه‌های خاص هر یک از این دو متن، نمی‌توان این روش را به طور کامل به قرآن تعمیم داد. مطالعه مجموعه زیادی از پژوهش‌های ایشان نشان می‌دهد که مسائل و عرصه‌های پژوهشی در حوزه نقد متن در چند موضوع بسیار برجسته می‌نماید: «تغییر مکان الفاظ و عبارات و آیات قرآن»، «حذف و اضافات در قرآن» و «کشف خطاهای قرآن و پیشنهاد اصلاح برای آن‌ها». از این میان آن‌چه بیش از دیگر رویکردها، مورد عنایت مستشرقان تجدیدنظرطلب معاصر قرار گرفته است، کشف خطاهای قرآن و اصلاح آن‌هاست که تألیفات دو نفر از ایشان یعنی جیمز بلمی و کریستوف لوکسنبرگ که نشان‌دهنده رویکرد غالب نقد متن در غرب است، بیش از دیگران در این حوزه مورد توجّه محافل علمی غربیان واقع شده است. در این پژوهش با استفاده از دو روش پدیدارشناسانه و روش‌شناسانه، «روش‌ نقد متن» از نگاه این دو مستشرق مورد توصیف، تبیین و نقد قرار گرفت. مهم‌ترین مبانی ایشان در نقد متن عبارتند از: خطا بودن متن قرآن، اولویت انتقال سنّت مکتوب قرآن و بی‌اهمیّت دانستن سنّت شفاهی قرآن در انتقال و حفظ آن. از جمله معیارهای تشخیص خطا در قرآن، عدم تناسب با سبک و سیاق آیه، اختلاف‌نظر مفسّران در مورد قرائت و معنای واژه‌ای از قرآن و تکامد بودن واژه است. تحلیل مبانی، معیارها و نتایج تحقیقات این دو مستشرق در نقد متن قرآن، نشان می‌دهد، این روش با خطاها و چالش‌های جدّی همچون محدود بودن منابع و متغیّر بودن معیارها مواجه است. نتایج و دست‌آوردهای این روش نیز بر اساس سنّت شفاهی(قرائت) و سنّت کتبی(رسم‌الخط)، مورد خدشه قرار می‌گیرند؛ چراکه پیشنهادهای مستشرقان در اصلاح واژگان قرآن در زمره اختلافات نگارشی و قرائتی قرآن مطرح نشده‌اند. این نتایج سلیقه‌ای و حدسی هستند و شاهدی در منابع اسلامی مبنی بر ادّعایشان یافت نمی‌شود؛ بنابراین روش نقد متن در مورد قرآن ناکارآمد و نامعتبر است.

با دقت در آثار قرآن‌پژوهان غربی شاهد اختلاف دیدگاه‌های ایشان هستیم که عمدتا ناشی از اختلاف در مبانی و پیش‌فرض‌های اختصاصی آن‌هاست. در ارزیابی دیدگاه‌های مستشرقان، بیش و پیش از نقد نتایج، باید به تحلیل مبانی آن‌ها پرداخت. این یک اقدام زیر بنایی و آکادمیک در تحقیقات قرآنی غربیان است که مورد توجه واقع نشده است. جیمز بلمی از مستشرقان تجدید نظرطلب است که «نقد متن قرآن» را به ‌عنوان یک روش برگرفته از کتاب مقدّس، مطرح کرد و در تألیفاتش به تشخیص خطاهای نوشتاری قرآن و اصلاح آن واژگان و جایگزینی واژه جدید پرداخت. در نوشتار پیش رو پس از تبیین مبانی روش‌ نقد متن قرآن توسط این قرآن‌پژوه غربی، به ارزیابی این مبانی و پیش‌فرض‌ها با تکیه بر نظریات آیت‌الله فاضل لنکرانی پرداخته شد. با بررسی‌های صورت‌گرفته در آثار جیمز بلمی مشخص شد، دیدگاه‌ وی دو مبنای «وقوع خطا در قرآن و لزوم اصلاح آن خطاها» و «اصالت متن مکتوب قرآن» استوار است. مبانی جیمز بلمی بر اساس تواتر شفاهی قرآن قابل نقد جدی است؛ چرا که انتقال قرآن بیش از متن مکتوب، متّکی بر سنّت شفاهی بوده است. روش مقاله توصیفی ـ تحلیلی است.

عدادي از مستشرقان، چندي است با پيش‌فرض وقوع خطا در مصحف عثماني، به دنبال اصلاحات و تغييراتي در متن قرآن کريم برآمده‌اند. از جمله اين افراد، جيمز بلمي است که با همين پيش‌فرض سعي در بازخواني فقراتي از قرآن داشته است. تعدد تحقيقات جيمز بلمي در مورد اصلاح واژگان قرآن، وي را به عنوان يکي از مستشرقان صاحب‌نظر در اين حوزه مطرح کرده است. واژۀ «أبّا» در آيۀ «وَفَاکهَةً و أبّاً» (عبس:31)، از جمله واژگاني است که جيمز بلمي آن ‌را نامفهوم و تصحيفي از واژۀ «لبّا» دانسته که خطاي دست کاتب آن ‌را اشتباه ثبت کرده است. دلايل مورد استناد وي در اثبات اين مدّعا، تکامد بودن «أبّا»، اختلاف نظر مفسران در مورد معناي آن، عدم تناسب «أبّا» با سياق آيات و تناسب بيشتر واژۀ «لبّا» با سبک و سياق آيۀ مورد نظر است که در مقالۀ پيش رو اين دلايل نقد و بررسي شده‌اند.

رهيافت انتقادي به كتاب مقدس، پديده‌اي نوظهور و از نتايج عصر روشنگري بود. كتاب مقدس، كه تا آن زمان به عنوان منبع قدسي دين تلقي مي‌شد، همچون ساير متون كهن با تكيه بر ابزارهاي علمي مورد قضاوت و استنطاق واقع شد. مهم‌ترين پيامد اين رويكرد، مناقشه و اختلاف در مورد اعتبار كتاب مقدس است. تعميم كاربست شيوه‌هاي مختلف نقد كتاب مقدس به قرآن، چالش‌هايي را در حوزة مطالعات قرآني ايجاد كرده است كه بايد پيش از استفاده از اين روش‌ها، كارآمدي يا عدم كارآمدي آنها دربارة قرآن بررسي و تحليل شود. در اين مقاله، ابتدا عوامل و زمينه‌هاي نقادي كتاب مقدس به تصوير كشيده شده، سپس كاربست برخي روش‌هاي انتقادي برگرفته از كتاب مقدس در مورد قرآن، معرفي و تحليل شده‌اند. بررسي‌ها نشان مي‌دهد، متن قرآن كريم، بر خلاف كتاب مقدس، به نحو متواتر و از طريق قرائت و حفظ نسل‌ها نقل شده و متن آن، بي‌كم‌و‌كاست حفظ گرديده است. لذا نمي‌توان متن قرآن را همانند متن كتاب مقدس، به نقد كشيد و دربارة متن آن، زيادت و نقصان ادعا كرد.

‫وارد شدن در حوزه‌ي مفهوم‌شناسي واژگان قرآن و تعيين قلمرو معنا‌شناختي هر يک از آنها بر اساس کاربرد قرآنيشان، ـ و نه بر اساس تلّقي‌هاي بيروني ماـ از مهم‌ترين مسائلي است که براي رسيدن به فهم صحيح معارف قرآن، بايد در رأس مطالعات قرآني قرار گيرد. مسأله‌ي معرفت و شناخت که اساس آموزه‌هاي ديني به شمار مي‌رود، با تعابير مختلفي هم‌چون: تدبّر، تفقّه، تعقّل و تفکّر که از واژگان مترادف‌نماي اين حوزه مي‌باشند، بيان شده است. در اين ميان تعيين قلمرو معنايي هر يک از اين واژگان و تمايز قائل شدن ميان آنها، دقّت نظر زيادي را در کاربرد قرآنيشان مي‌طلبد. ازاين‌رو در اين پژوهش با تکيه بر خود آيات و با روش معني‌شناسي در چارچوب روابط همنشيني، ـ پس از بررسي تک‌تک آيات مشتمل بر واژگان فوق ـ قلمرو معنايي هريک از آنها به دست مي‌آيد و بر مبناي نتايج حاصل شده است که مي‌توان با دفع شبهه‌ي ترادف اين واژگان، ترابط معناشناختي آنها را که شامل وجوه اشتراک، افتراق و يا تعيين جايگاه هريک از آنها در کلام وحي مي‌باشد، مشخص نماييم. بر اين اساس مشخص مي‌نماييم که در کاربرد قرآنی، واژه‌ي تدبّر از ميان اين واژگان، بالاترين جايگاه را دارد و تفقّه، تعقّل و تفکّر به ترتيب در مرتبه‌ي بعد قرار مي‌گيرند. کليدواژه: معني‌شناسي، روابط همنشيني، تدبّر، تفقّه، تعقّل، تفکّر

وارد شدن در حوزه‌ی مفهوم‌شناسی واژگان قرآن و تعیین قلمرو معنا‌شناختی هر یک از آنها بر اساس کاربرد قرآنیشان، ـ و نه بر اساس تلّقی‌های بیرونی ماـ از مهم‌ترین مسائلی است که برای رسیدن به فهم صحیح معارف قرآن، باید در رأس مطالعات قرآنی قرار گیرد.مسأله‌ی معرفت و شناخت که اساس آموزه‌های دینی به شمار می‌رود، با تعابیر مختلفی هم‌چون: تدبّر، تفقّه، تعقّل و تفکّر که از واژگان مترادف‌نمای این حوزه می‌باشند، بیان شده است. در این میان تعیین قلمرو معنایی هر یک از این واژگان و تمایز قائل شدن میان آنها، دقّت نظر زیادی را در کاربرد قرآنیشان می‌طلبد. ازاین‌رو در این پژوهش با تکیه بر خود آیات و با روش معنی‌شناسی در چارچوب روابط همنشینی، ـ پس از بررسی تک‌تک آیات مشتمل بر واژگان فوق ـ قلمرو معنایی هریک از آنها به دست می‌آید و بر مبنای نتایج حاصل شده است که می‌توان با دفع شبهه‌ی ترادف این واژگان، ترابط معناشناختی آنها را که شامل وجوه اشتراک، افتراق و یا تعیین جایگاه هریک از آنها در کلام وحی می‌باشد، مشخص نماییم. بر این اساس مشخص می‌نماییم که در کاربرد قرآنی، واژه‌ی تدبّر از میان این واژگان، بالاترین جایگاه را دارد و تفقّه، تعقّل و تفکّر به ترتیب در مرتبه‌ی بعد قرار می‌گیرند.