جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ظرف زمان و مکان و نیز مخاطب برخی سخنان و خطبه‌های سیدالشهدا(ع) در برخی گزارش‌های عاشورایی تغییر یافته است. منابع معتبر زیدی نیز از این تغییرات مصون نمانده‌اند. چنین اخباری در منابع زیدی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: نخست اخباری که منابع زیدی در نقل این گزارش‌ها منفرد نیستند و می‌توان آنها را در منابع امامیه و اهل سنت نیز مطالعه کرد، همچون نامه امام(ع) به بنی‌هاشم، خطبه آن حضرت در منزل ذوحُسَم و گفت‌وگوی ایشان با طِرمّاح بن‌عدی. دسته دوم اخباری‌اند که اصلشان تنها در منابع زیدی قابل رصد است و اگر در منابع امامیه دیده می‌شود، از منابع زیدی به آثار شیعی راه یافته است، همچون خطبه خُطّ الموت. تحقیق حاضر با شیوه توصیفی ـ تحلیلی ضمن مقایسه گزارش‌های عاشوراییِ یادشده از هر دو دسته در منابع معتبر زیدیه، امامیه و اهل سنت، از تغییر مخاطب یا ظرف زمان و مکان در این اخبار پرده برداشته، نشان می‌دهد که بی‌توجهی به این جابه‌جایی‌ها می‌تواند زمینه‌ساز برداشت و تحلیل نادرست از گزارش‌ها شود.

در منابع اهل‏سنت خبری از سیّدالشهداء7 نقل شده که در آستانه روز عاشورا خطاب به یارانش فرمود: «لایُقاتل معی، مَن علیه دَین». طبق این خبر، امام7 کسانی را که بدهکاری مالی داشته‏اند، از همراهیِ با خود در جهاد و شهادت منع کرده‏ و خواستار خروج آنان از جمع دیگر یاران خود شده‏ است. این خبر، اهمیّت حق‏الناس و لزوم ادای آن را مورد تأکید قرار داده و فراوان، مورد استناد واقع می‏شود. مقاله پیش‏رو ضمن بررسی محتوایی این خبر، تلاش دارد به درستی یا نادرستی آن دست یابد. یافته‏های تاریخی، حکایت از آن دارد که گزارش مورد نظر، ضعیف و غیرقابل اعتماد است. گویا چنین خبری ساخته شده تا از زبان سیّدالشهداء7، اهمیت فوق‏العاده پرداخت «دَین» نسبت به تکالیف دیگر، حتی در بالاترین سطح آن، یعنی جهاد و نبرد با دشمنان فرزند رسول خدا9 و محافظت از جان ایشان را دست‏کم در میان پیروان و شیعیان آن حضرت نهادینه نماید.

خبر دفن سیدالشهدا علیه السلام و یاران ایشان یک روز پس از شهادتشان، توسط قبیلة بنی اسد از ساکنان منطقة غاضریه، از طریق گزارش ابومخنف به منابع معتبر تاریخی شیعه و سنی راه یافته و منابع پسین از آن استقبال کرده اند. گذر زمان این خبر را با نوعی تحوّل و شهرتی متفاوت مواجه کرده است. قرن یازدهم نقطة عطف این تحولات و آغاز رویکرد کلامی و شروعِ فاصله گرفتن موضوع دفن امام علیه السلام از یک حادثة تاریخی به یک اصلِ اعتقادی است؛ اصلی که ریشه در برخی احادیث شیعی دارد و تجهیز هر امام توسط امام بعدی را لازم می شمارد. قرن سیزدهم لایه ای درون رویکرد کلامی شکل گرفت که به زودی رایج شد و جایگزین رویکردهای قبلی گردید. رویکرد جدید با تکیه بر آمدن امام سجاد علیه السلام برای تجهیز پدر، آثار عاشورایی را چنان تحت تأثیر قرار داد که بیشتر آنها تا زمان حاضر، ضمن پذیرش این رویکرد، آن را گسترش داده و در برابر رویکرد قبلی مقاومت کرده اند. مقالة حاضر با روش «توصیفی تحلیلی»، ضمن بیان سیر تاریخی اخبار و آرای گوناگون دربارة دفن شهدای کربلا و نیز تبیین چگونگی تغییر گزارش دفن امام علیه السلام از یک واقعة تاریخی به یک اصل کلامی درون مذهبی و پس از آن به خبری داستانی، به سه پرسشِ عاملان دفن، زمان دفن، و چگونگی دفن، بر اساس منابع شیعه و سنی پاسخ داده، خاستگاه رویکرد جدید را تبیین می نماید.

ظرف زمان و مکان و نیز مخاطب برخی سخنان و خطبه‌های سیدالشهدا(ع) در برخی گزارش‌های عاشورایی تغییر یافته است. منابع معتبر زیدی نیز از این تغییرات مصون نمانده‌اند. چنین اخباری در منابع زیدی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: نخست اخباری که منابع زیدی در نقل این گزارش‌ها منفرد نیستند و می‌توان آنها را در منابع امامیه و اهل سنت نیز مطالعه کرد، همچون نامه امام(ع) به بنی‌هاشم، خطبه آن حضرت در منزل ذوحُسَم و گفت‌وگوی ایشان با طِرمّاح بن‌عدی. دسته دوم اخباری‌اند که اصلشان تنها در منابع زیدی قابل رصد است و اگر در منابع امامیه دیده می‌شود، از منابع زیدی به آثار شیعی راه یافته است، همچون خطبه خُطّ الموت. تحقیق حاضر با شیوه توصیفی ـ تحلیلی ضمن مقایسه گزارش‌های عاشوراییِ یادشده از هر دو دسته در منابع معتبر زیدیه، امامیه و اهل سنت، از تغییر مخاطب یا ظرف زمان و مکان در این اخبار پرده برداشته، نشان می‌دهد که بی‌توجهی به این جابه‌جایی‌ها می‌تواند زمینه‌ساز برداشت و تحلیل نادرست از گزارش‌ها شود.

سیّدالشهداء(ع) در روزهای پایانی رجب سال60 ه.ق با رسیدن نامه یزید بن معاویه به والی مدینه درباره لزوم اخذ فوری بیعت بدون مسامحه از مخالفان وی، به طور ناگهانی زادگاه خویش را به قصد مکه ترک کرد. توقف ایشان در مکه، چهار ماه و پنج روز به طول انجامید. آن حضرت(ع) با آغاز مناسک حج، باز هم به طور ناگهانی، مکّه را به سوی کوفه ترک کرد.تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و براساس بررسی و شناخت اوضاع و شرایط سیاسی، فرهنگی، جغرافیایی و امکانات و توانایی­های اقتصادی و نظامی ‌مکّه و مدینه، تلاش دارد با رویکردی تاریخی به این پرسش پاسخ تحلیلی دهد که عل خروج امام حسین(ع)از این دو شهر چه بود؟

همان گونه که برداشت‌های گوناگون از گزارش‌های قیام عاشورا، زمینه‌ساز ارائه دیدگاه‌هایی متفاوت و گاه متعارض درباره چیستی و چرایی قیام سیدالشهدا(ع) بوده است، بازخوانی این گزارش‌ها می‌تواند زمینه‌ساز رسیدن به تحلیل‌هایی نو و ژرف‌ از بستر و بایسته‌های رویدادهای مربوط به قیام عاشورا و در نتیجه شناخت هرچه بهتر این قیام شود. این مقاله با روش وصفی ـ تحلیلی، همراه با بازخوانی چند گزارش عاشورایی، مانند وصیت‌نامه سیدالشهدا(ع) به محمد بن حنفیه، ملاقات آن حضرت(ع) با فرزدق و بشر بن غالب و نوحه‌خوانی جنیان در منطقه خزیمیه که به‌وسیله مورخانی چون ابن­سعد، بلاذری، طبری، ابن­اعثم و شیخ مفید بیان شده است، می‌کوشد فضای زمانی و مکانی صدور این گزارش‌ها را بکاود. این بررسی نشان می‌دهد که به دلیل خلط و جابه‌جایی قسمتی از گزارش­ها در برخی منابع و برخی استنتاج‌های کم اعتبار، برداشت­هایی نادرست از اخبار عاشورایی شکل گرفته است.

این پروژه تحقیقاتی با عنوان «تحلیل بلایا در آینه قرآن و احادیث» در پی آن است که به بررسی و تحلیل بلایا بپردازد و جواب مناسبی برای وجود آنها در عالم پیدا کند و از سوی دیگر شبهاتی را که از این طریق به صفات خدا وارد می شود، پاسخ دهد. پروژه حاضر به منظور تجزیه و تحلیل موضوع، سئوالات زیر را مطرح کرده است: 1.ماهیّت بلایا چیست؟ 2.ابتلاء چیست و چه فلسفه ای دارد؟ 3.وجود بلاها، چه اثرات مفیدی در زندگی انسان به دنبال دارد؟ 4.چرا خداوند جهان را به گونه ای خلق نکرد که خالی از بلایا باشد؟ 5.آیا وجود بلایا در عالم طبیعت با وجود خداوند یکتا و صفات والایش از قبیل علم، قدرت، حکمت، عدل و خیرخواهی او در تضاد است؟ با توجه به ماهیّت موضوع، اهداف تحقیق و امکانات موجود از میان روش های پژوهش از روش «توصیفی- تحلیلی» برای انجام تحقیق استفاده گردیده است. پس از مطالعه سابقه موضوع در کتب مرتبط با آن از جمله قرآن کریم، کتب معتبر حدیثی، کتب فلسفی و کلامی و جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها با استفاده از دیدگاه صاحب نظران، مفسران و اسلام شناسان نتایج زیر به دست آمد: «بلا» در اصل به معنی کهنگی و فرسودگی است، سپس به آزمایش کردن بلا گفته شده است. به غم و اندوه هم «بلا» می گویند چرا که جسم و روح انسان را فرسوده می کند. «بلا» مفهومی گسترده دارد که هر دو مفهوم «ابتلاء و آزمایش» و «شرور» را در بر می گیرد. «ابتلا» سنّتی است الهی که متکی بر سنّت هدایت عامّه الهی است و در مورد همه انسان ها در هر مکان و هر زمانی جاری است. خداوند انسان ها را به منظور آشکار نمودن استعدادهای درونی، تمییز، ظهور افعال به منظور پاداش و کیفر ، تأدیب و تمحیص می آزماید. «بلایا» اثرات مفیدی برای انسان به ارمغان می آورند تا آنجا که از آنها به عنوان مقدمه و مادر خوشبختی ها یاد می شود؛ تحریک عزم و اراده برای موفقیّت، تأثیر شگرف در خودسازی، کمال وارتقاء درجه، محبت الهی، نفی استکبار و ایجاد تزلزل درونی همگی از تأثیرات مفید بلایا در زندگی انسان است. «بلایا» ناشی از تضادها و تزاحم هایی است که در عالم طبیعت وجود دارد و این تضادها و تزاحم ها ناشی از مادّی بودن جهان طبیعت است، نه قادر یا عادل و یا حکیم نبودن خداوند. فرض موجود مادّی که هیچ تغییر و تبدّل و تزاحمی در آن راه نداشته باشد، فرض امری تناقض آمیز است، اگر چه جهانی که ما در آن زندگی می کنیم از نظر حسن و زیبایی در حدّ عالم مجرّدات نیست، ولی به لحاظ مرتبه ی وجودی خویش بهترین نظام می باشد، چرا که فرض مادّی بودن وجود، از تضاد، تزاحم و فساد در طبیعت خالی نیست. از سوی دیگر بسیاری از «بلایا» ناشی از افعال و کردار ناشایست انسان است که براساس سنن تکوینی جهان، اثراتش به خود انسان باز می گردد. کلید واژه: بلا، امتحان و آزمایش، خیر، شّر، عدل الهی، حکمت الهی، قدرت و خیر خواهی خداوند.