جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سیلابس اولیه استاد عبارت است از: علّیت عدمی در زبان، اهمیت بحث از علّیت عدمی، مسایل مرتبط با علّیت عدمی، مسئله واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی و توضیح‌ آنها، توضیح‌ مشکلات طرفداران واقع‌گرایی. اما فراخور طرح در جلسه، استاد از بحث زبان شروع کرد و به مشکلات واقع‌گرایی ختم نمود. ایشان در ابتدا به مفهوم‌شناسی علّیت عدمی پرداخت و به اهمیت این بحث اشاره کرد. و در بخش دوم هم براساس مقتضای بحث، مطابق سنت فلسفه و کلام اسلامی، یک مرور سریع بر این سنت داشت. به تعبیر ایشان در مقدمه، ازجمله جاهایی که این بحث، در آن به کار رفته، اصولِ اهل‌سنت در بحث قیاس است که فخر رازی به آن پرداخته ‌است. استاد می‌گوید یک‌سری افعال در زبان داریم که اساساً افعال علّی هستند و جالب این است که درعین‌حال عدمی هم هستند، ما در این بحث اجمالاً به اینها می‌گوییم علّیت عدمی. پس قبل از اینکه وارد یک تحلیل بشویم، در سطح زبان طبیعی، علمی، حقوقی، اخلاقی وقتی حرکت می‌کنیم، عباراتی می‌بینیم که مشتمل بر نوعی علّیت است که می‌توانیم به آن بگوییم علّیت عدمی و این را در مقابل علّیت وجودی بگذاریم. به قول استاد، چند دهه‌ای است که توجه فیلسوفان تحلیلی به این موضوع جلب شده است. آدم‌های زیادی در این زمینه کار کردند، مثل دیوید لوئیس، آرمسترانگ وغیره. استاد در ادامه و به مقتضای بحث، از میان شیعه نیز به مدعیات آقای فیاضی در باب علّیت عدمی پرداخت که بنابر تعریف فیاضی، مهم‌ترین مصداق آن این است که عدم وجود العله، علهٌ لعدم المعلول و دیگری اینکه گفته‌اند: علت امتناع دور، امتناع توقف شیء علی نفسه است.

در دوران تدوین دانش کلام اسلامی‌در مدرسه بغداد، چه در امامیه و چه در معتزله، مباحث دانش کلام، تقسیم به دو دستۀ اصلی می‌شود: مباحثی ذیل عنوان لطیفُ الکلام و مباحثی ذیل عنوان جلیلُ الکلام. از نظر پیشینه،‌ اولین کاربردهای این واژه، به قاضی عبدالجبّار در کتاب المنیه والامل می‌رسد و بعد هم دیگران مثل اشعری (در مقالات الاسلامیین) و شیخ مفید (در اوائل المقالات) از همین کتاب، این اصطلاح را استفاده و تکرار می‌کنند. استاد در توضیح فرق ماهوی جنس مسایل جلیل از لطیف، گریزی به کلیتِ آموزه‌های الهیاتی و اعتقادی می‌زند و اینها را در دو دسته می‌نشاند و می‌گوید یک‌سری آموزه‌های اعتقادی داریم که ضروری است و هرمسلمانی باید به آن معتقد باشد و نمی‌شود هم یک مسلمان از اعتقاد به آن مباحث شانه خالی کند و درقبالش یک سلسله مباحثی که جزو فروع اعتقادات است و لذا ممکن است مسلمانان با هم اختلاف داشته باشند و اختلاف هم منجر به تکفیر و طرد و ارتداد و اینها نمی‌شود. (مباحث جلیل) اما دسته دیگری از دانش کلام مطرح می‌شود، مسایلی است که بسته یک دین خاص نیست و من به آن مسایل عام معرفتی می‌گویم که حالت مقدّماتی و یک حالت بنیادی برای مسایل جلیل دارد. (مباحث لطیف) لذا مباحث لطیف، یکسری از مسایل‌اند که اساساً بحث درباره خدا و رسول نیست یعنی اصل بحث درباره امور الهیاتی یک دین نیست و اساساً عام‌تر از امور الهیاتی است. او در ادامه می‌گوید این مسایل و حوزه را عمدتاً متکلمان معتزلی و امامی‌ ذیل مباحث لطیفُ الکلام مطرح می‌کنند که ناظر به تئوری‌های معرفت است. و بنابراین پیشنهاد می‌کنیم در تعریف لطیفُ الکلام اینکه این مباحث جزو مباحث بنیادین و عامی‌است که متدیّن و غیر متدیّن ادیان درباره آن بحث می‌کنند. و لذا سابقه این مباحث لطیف، به تاریخ اندیشه‌ورزان طی تاریخ برمی‌گردد که کسانی علی‌رغم اینکه متدیّن به دین خاصی نبودند در رابطه با آن بحث می‌کردند (مثل فلسفه اولای ارسطو). بعداً هم مسلمین بحث می‌کردند، و هم غیرمسلمین و امروزه هم دارند بحث می‌کنند.

دکتر طالقانی در این گفتار ابتدا به مفهوم­شناسی عنوان بحث خود پرداخته و توضیح می­دهد: منظور از مرجعیت علمی، منبع معرفتی با دو ویژگی قابل‌اعتماد و غیرقابل حذف است. منبع معرفت ممکن است تولید‌کنندۀ باور صادق موجه یا تولید‌کنندۀ توجیه باورهای صادق باشد که با دیدگاه سنتی که علم را مستلزم یا مساوی با یقین دانسته، متفاوت است. منظور از غیرقابل‌حذف بودن، جایگزین نداشتن منبع معرفتی است و مراد از نسبت، بررسی رابطۀ طولی یا عرضی میان آنها است. مجموعه‌ای از باورهای صادق اهل‌البیت در قالب قول یا فعل، اظهار شده است که ما آنها را مبنای معرفت قرار می‌دهیم. در انتقال از قول و فعل به معارف دو پیچیدگی‌مهم وجود دارد نخست، وجه صدور و جهت دیگر وجوه کلام است که در علوم قرآنی وجوه و نظایر نامیده می­شود. منظور از عقل، مجموعه قوای ادراکی و عمومی بشر است که دو محدودیت مهم در حوزۀ اخلاق و شناخت الهیات دارد. در بیان رابطه پیش­گفته ایشان معتقد است نسبت عقل و وحی هم طولی و هم عرضی است. مهمترین امتیازات انحصاری قرآن و حدیث، همان محدودیت‌های عقل است. همچنین نسبت مرجعیت اهل‌البیت علیهم السلام با قرآن هم طولی و عرضی است. رابطۀ طولی است به این معنا که در برخی موارد، معارف اهل‌البیت علیهم السلام مستند به قرآن و تفسیر قرآن است و رابطۀ عرضی چون بخشی از معارف اهل‌البیت علیهم السلام از غیر قرآن و به‌طور مستقیم از خود آنان به دست آمده است.

در ادامه سه نشست گذشته با حضور هر یک از اساتید این نشست مناظره­ای علمی میان تلقی اساتید محترم از مفهوم مرجعیت و قیدهای مورد نظر آنان است. استاد سبحانی معتقد است در نتیجه بحث اختلاف نظری وجود ندارد و همه ما خواستار این هستیم که میراث اهل بیت علیهم السلام را از لحاظ سند و دلالت تمام کنیم، تا بتواند به‌عنوان منبعی غیر قابل مناقشه و معارضه‌ برای معرفت لحاظ شده و ضرورت مراجعه به آن اثبات شود. ولی ممکن است در زوایای بحث علمی یا به‌کار بردن برخی قیود، اختلافاتی باشد. ایشان بر این باور است که قید غیرقابل حذف بودن که استاد طالقانی اضافه کردند نه تنها ضرورت ندارد، بلکه مشکل هم ایجاد می‌کند چون مرجعیت را از عمومیت انداخته و آن را محدود می­کند به مواردی که گزارۀ مشابهی از منابع دیگر نداریم به علاوه هدف ما اثبات مرجعیت و پایگاه اهل بیت علیهم السلام پیش از مراجعه به روایات درحالیکه بحث شما پسینی است. در مقابل استاد طالقانی ضمن دفاع از نظریه خود و ضرورت وجود قید توضیح می دهد: مواردی که در آنها مدعیات تجربه یا عقل متعارف عرفی یا فلسفۀ عرفی یا مضامین روایات عیناً یکی باشد، اندک است. این موارد در بهترین حالت، متداخل و عام و خاص و مطلق و مقید است به اعتقاد ایشان همانطور که کتاب الطهاره و الصلاه وسائل الشیعه دقیق و کلمه به کلمه بررسی و مطالعه می شود باید السماء و العالم بحار نیز به عنوان یک منبع معرفتی مورد مداقه قرار گیرد. همچنین ادعای پسینی بودن ادله را نپذیرفته و می­گوید در صورت پسینی بودن اثبات منبعیت نیز پسینی می­شود. استاد رضوی معتقد است تعریف استاد طالقانی از مرجعیت به گفته خودشان جعل اصطلاح است که اگر بتوانند از حدود آن دفاع کنند، به یک اصطلاح تبدیل می‌شود. درباره مرجعیت، باور استاد رضوی این است که باید میان مرجع و منبع فرق گذاشت. ویژگی مرجعیت با توجه به روایت سفینه فصل‌الخطاب بودن است، یعنی اهل بیت علیهم السلام به تنهایی فصل‌الخطاب هستند در مقابل عقل و وحی که منبع هستند. در مقابل استاد سبحانی این قید را هم نپذیرفته و توضیح می­دهد صرف وجود منبعیت اهل بیت علیهم السلام هم فصل‌الخطاب درست می‌کند و هم افتراض طاعت و هم ضرورت مراجعه به کل میراث اهل بیت علیهم السلام را تمام می کند؛ از این‌رو ما نیازمند افزودن قید خاصی نیستیم.

دکتر طالقانی در این گفتار نظریۀ شناخت خدا را به عنوان یک نظریۀ کاربردی از معرفت‌شناسی مورد تحلیل قرار داده است. بنابر توضیحات استاد، نظریه شناخت خدا محدود به شناخت وجود خدا نمی‌شود، بلکه شامل علم به صفات و اسماء الاهی و حتی شاید علم به اوامر و نواهی الاهی را نیز دربرمی‌گیرد. اصولاً نظریه‌ها برای توضیح واقعیت‌ها و امور واقع به کار می‌روند؛ یعنی فرض این است که واقعیت‌هایی داریم و صاحب نظریه قرار است این واقعیت‌ها را توضیح دهد. در مورد نظریۀ شناخت خداوند هم می‌توانیم مفروض بگیریم که خدا را می‌شناسیم، اما سؤال این است که چگونه خدا را می‌شناسیم؟ چه وجوهی از ساحات ربوبی را می‌شناسیم؟ اگر طرق مختلفی برای شناخت خدا پیشنهاد می‌شود، با چه ساحاتی از ساحات ربوبی ارتباط برقرار می‌کند؟ بنابراین دست‌کم بعضی از معرفت‌شناس‌ها در حوزۀ شناخت خدا می‌توانند وجود الله و وجود علم به الله را مفروض بگیرند و به چیستی علم به الله بپردازند. از نظر دکتر طالقانی این معرفت یک گرایش گزاره‌ای نیست، بلکه چیزی از جنس acquaintance یا آشنایی است.

در این میزگرد دکتر سبحانی، دکتر طالقانی و دکتر برنجکار حضور دارند و به توضیحات تکمیلی درباره موضوع ارائه شده در جلسه اختصاصی از سوی ایشان و پاسخ به پرسش‌های مطرح شده حضار در میزگرد می‌پردازند. در ابتدا، دکتر سبحانی توضیحی در مورد نظام معرفتی محدث متکلمان ارائه می‌دهد. در این نظام معرفتی از معرفت عقلی شروع می‌شود، سپس شناخت اجمالی موهوبی فطری خداوند است و بعد معارف تفصیلی از طریق وحی بدست می‌آید. دکتر سبحانی در جلسه خود فرموده بودند که از نظر محدث متکلمان باید به همان استدلال‌هایی که در منابع روایی از ائمه نقل شده است اکتفا کنیم و استدلال جدیدی نسازیم؛ همین مطلب مورد سوال یکی از حضار قرار می‌گیرد: شاید آن استدلال‌ها متناسب با همان زمان و مخاطب بوده و اگر امروز از امام معصوم سوال شود استدلال دیگری مطرح کنند. دکتر سبحانی در جواب می‌فرمایند این دیدگاه شخصی من نیست بلکه صرفا دیدگاه محدث متکلمان را نقل کردم و اگر بخواهیم از آنها دفاع کنیم باید گفت که ادله مأخوذ از روایات با عقل و فطرت سازگاری بیشتری دارند و تأثیر بیشتری دارند؛ البته در مقام بحث با گروه‌های مختلف باید از ادبیات و مفاهیم خود آنها استفاده کنیم. در ادامه دکتر سبحانی در پاسخ به سوال یکی دیگر از حضار می‌فرماید در خداشناسی هیچ نیازی به فلسفه‌های گوناگون نداریم، فقط گاهی برای رفع موانع و پاسخ به شبهات باید با تسلط بر فلسفۀ خصم پاسخ او داده شود. در ادامه چند پرسش دیگر مطرح می‌شود که دکتر برنجکار و دکتر سبحانی در مقام پاسخ تأکید می‌کنند مراد ما حصر منابع معرفت در روایات و کنار گذاشتن عقل نیست، بلکه عقل از ابتدا تا انتها نقش دارد؛ ولی نباید عقل‌گرایی را به درجه‌ای برسانیم که تمام نظام معرفتی خود را براساس استدلال و فلسفه بسازیم و هر آیه و روایتی که مخالف آن بود را تأویل کنیم.

در این میزگرد دکتر فنایی اشکوری، دکتر طالقانی، دکتر محمدجعفر رضایی و دکتر توکلی بینا حضور دارند و به توضیحات تکمیلی درباره موضوعی که در جلسه اختصاصی خود ارائه کرده‌اند و پاسخ به پرسش‌هایی که حضار در میزگرد مطرح کرده‌اند می‌پردازند. یکی از حضار با توجه به شخصی بودن و غیرقابل انتقال بودن شهود و تجربه عرفانی این سوال را مطرح می‌کند که چطور می‌توان از این راه استدلالی بر وجود خدا اقامه کرد. دکتر فنایی پاسخ می‌دهد که لازم نیست تک‌تک انسان‌ها این شهود را تجربه کنند تا به وجود خدا علم پیدا کنند، بلکه وجود گزارش‌های متعدد و قابل اطمینان از اشخاص مختلف، خود می‌تواند دلیلی بر وجود خدا باشد. دکتر طالقانی هم به بیانی دیگر پاسخ دکتر فنایی را تایید می‌کند. در ادامه مطالبی در مورد خطاپذیری یا خطاناپذیری براهین اثبات وجود خدا و تجارب عرفانی از سوی دکتر طالقانی و دکتر فنایی ارائه می‌شود. این بخش را می‌توان چنین جمع‌بندی کرد که هیچ استدلالی وجود ندارد که محال باشد در آینده مورد مناقشه قرار نگیرد، اما ما باید براساس تجربۀ دینی و استدلالی که آن را به نحو موجّهی صحیح می‌دانیم عمل کنیم. در آخر، بحث مختصری بین دکتر رضایی و دکتر توکلی‌بینا در مورد حدوث زمانی عالم و برهان حدوث شکل می‌گیرد.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.