جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مرور مباحث موجود پیرامون واقع‌گرایی و نسبی‌گرایی معرفتی نشان می دهد که هر یک از این دو مدّعا، ضمن برخورداری از ادلّه و شواهد پشتیبان، دارای لوازم غیر قابل قبولی می باشند. بنابراین یافتن مسیری که با جمع میان آن دو، از دلایل ایجابی حمایت کننده دو طرف چشم پوشی نکرده و البته استدلالات سلبی را نیز پاسخ دهد، نیازمند بررسی دقیق معانی و اقسام این دو مدّعا و نسبت میان آن ها خواهد بود. واقع‌گرایی معرفتی قابل استعمال در پنج معناست که عبارتند از: قول به تحقق اصل عالَم، پذیرش تحقق عالَم عین (در برابر ذهن)، نفی تأثیرات مخرب ذهن در فرایند ادراک، عینی گرایی معرفتی، و قول به امکان کسب معرفت برای انسان. معنای أخیر که أخص از سایر معانی و مستلزم آن ها می باشد، نقیض شکاکیت محض بوده و انکار آن ضمن نفی تمام انواع آگاهی و ادراکات انسانی، سر از سفسطه در خواهد آورد. این معنا لوازم بسیار مهمی از جمله قبول اصل استحاله تناقض دارد که خود، دارای نتایج تأثیرگذار فراوانی در ساحات مختلف اندیشه و رفتار انسان می باشند. اگرچه هیچ یک از معانی واقع‌گرایی با مطلق بودن معرفت استلزام ندارد، اما گاهی با آن خلط شده و استعمالات نامقبولی پیدا می کند که باعث ایراد اتهامات ناصوابی به واقع‌گرایان می گردد. از سوی دیگر و با توجه به تحلیل معنای نسبیّت، معلوم می شود که نسبی‌گرایی معرفتی می تواند به صورت ذهن محور یا عین محور، و نیز مبتنی بر ارزش تحقق (وجود و عدم) یا اعتبار (صدق یا کذب) تعریف شود. از این میان تنها نسبی‌گرایی ذهن محورِ اعتبارگراست که محل نزاع اصلی بوده و به دلیل منتهی شدن به شکاکیت محض و خودْ تخریبی، قابل جمع با واقع‌گرایی معرفتی نخواهد بود. این معنا در پیِ ناتوانی در حل پنج مشکل عدم دسترسی به واقعیت، تأثیرات مخرّب عوامل درونی (ذهنی) و بیرونی (غیرذهنی)، تکثر وجوه و مراتب و اجزاء مختلف واقعیات، عدم جهت مشترک در مدرِک یا مدرَک، و عدم ثبات در ادراک یا مدرِک یا مدرَک، ظهور و رشد پیدا می کند که در زمینه های بسیار متنوعی همچون فلسفه نقادی کانت، فلسفه علم، فلسفه زبان، نومینالیسم، نسبیت مفهومی، هرمنوتیک فلسفی و تاریخی گری، علوم اجتماعی و جامعه شناسی معرفت، فمینیسم، پراگماتیسم معرفت شناختی و سیاسی_اجتماعی، علوم جدید (نظریه کوانتوم، نظریه احتمالات، منطق فازی)، و عرفان نظری قابل پیگیری است. اگرچه برخی از آراء ملاصدرا همچون اصالت و تشکیک مراتب وجود، حرکت جوهری، تأثیرات عوامل غیرمعرفتی و نقش قوّه واهمه در فرایند ادراک، مستلزم اقسام مقبول نسبی‌گرایی معرفتی می باشند، اما نظریات معرفت شناختی خاص وی از جمله توجه به هویت وجودی علم و قول به اتحاد مدرِک و مدرَک باعث شده است که در نظریه معرفت فلسفه صدرایی، فرایند کسب معرفت (أعم از تصورات ماهوی، معقولات ثانیه، تصدیقات و دانش های پیچیده) به نحوی تبیین شود که ضمن رفع مشکلات پنج گانه پیش گفته، قسم نامقبول نسبی‌گرایی معرفتی نفی، و واقع‌گرایی معرفتی حفظ گردد. بنابراین در نظریه معرفت وی اقسام مقبول نسبی‌گرایی معرفتی و واقع‌گرایی معرفتی به طور همزمان تبیین شده و با یکدیگر قابل جمع خواهند بود.

با وجود تأثیرات عمیق نسبی‌گرایی معرفتی در زمینه‌های مختلف نظری و عملی و اختلاف‌نظرهای فراوان دربارة اعتبار آن، به تبیین حدود و ثغور این مفهوم و نیز اقسام آن و محل نزاع دقیق در این زمینه، به اندازة کافی توجه نشده است. با تحلیل مفهوم نسبیت، می‌توان نشان داد نسبی‌بودن به معنای وابستگی یک «موضوع» به یک «محور» است؛ چنان‌که تغییرات «عناصر» آن محور موجب تعیین و تعیّن «ارزش»های موضوع می‏گردند. موضوع نسبی‌گرایی معرفتی، معنای عام معرفت است که ارزش «اعتبار» یا «تحقق» آن وابسته به محور «عین» یا «ذهن» است. این نوع نسبی‌گرایی مبتنی بر تبیینی هنجاری (و نه صرفاً توصیفی) بوده و چهار قسم دارد: تحقق‌گرایی عین‌محور، تحقق‌گرایی ذهن‌محور، اعتبارگرایی عین‌محور و اعتبارگرایی ذهن‌محور. تنها قسم اخیر از نسبی‌گرایی معرفتی محل نزاع بوده و نقدهایی مانند خودتخریبی و استلزام شکاکیت، از سوی مخالفان بر آن وارد شده است.