جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب حاصل اشتیاق و تلاشی است برای شناختن و شناساندن فیلسوفی که می‌خواهد فارغ از بنیاد نهادن نظامی اخلاقی، «معنا»ی اخلاق و «شرط امکان» آن را دریابد و در این راه به چهرهٔ دیگری می‌رسد. امانوئل لویناس، فیلسوف فرانسوی لیتوانیایی‌تبار، که در این کتاب با او در کشف دیگری و جوانب مواجهه با دیگری هم‌قدم می‌شویم، متفکری است که از بسیاری جهات در حلقهٔ فلاسفهٔ غرب سیمایی غریب دارد. گویی غیریت یا دیگربودگی نه‌تنها مضمون غالب اندیشه‌های اوست بلکه در سیمای خود این اندیشه‌ها نیز پدیدار شده است. آیا می‌توان از زبان او شنید که آدمی در برابر دیگری مسئولیت نامتناهی دارد و حتی مسئول خطاهای اوست، و از غرابت این اندیشه دچار اعجاب نشد؟ آیا می‌توان در آثار او خواند که «اخلاق فلسفهٔ اولی است» و بداعت و غرابت را از این کلام استشمام نکرد؟

معرفی کتاب فلسفه و مسائل زندگی اثر مجموعه ی نویسندگان: "فلسفه و مسائل زندگی" عنوان دومین مجموعه از دانشنامه‌هایی است که این بار در قالب "دانشنامۀ فلسفۀ استنفورد ٢" به چاپ رسیده‌اند. اگر یک کتاب درسی زیست‌شناسی را باز کنید، یک تعریف از زندگی پیدا خواهید کرد؛ این تعریف معمولا به صورت فهرستی از ویژگی‌هایی در مورد موجودات، اجزای مختلف تعاملات آنها یا تاریخچه آنها اعمال می شود. اغلب این تعاریف چیزی جز توصیف یا تکیه بر تعهدات نظری بحث برانگیزتر نخواهد بود. همچون بسیاری از مفاهیم اساسی، تعریفی از زندگی که مناقشه برانگیز نباشد، دشوار است. اکثر افراد با نادیده گرفتن موارد حاشیه‌ای، پذیرش مبهم بودن موارد مرزی، یا کنار گذاشتن کل موضوع، از این موضوع اجتناب می‌کنند. با این وجود، افراد زیادی هستند که به نظر می‌رسد کارشان نیازمند مرزبندی دقیق زندگی است، به‌ویژه در عرصه‌‌های علمی جدید، مانند اختر زیست‌شناسی، خاستگاه‌های حیات، یا زیست‌شناسی مصنوعی. به این ترتیب، ماهیت "فلسفه و مسائل زندگی" همچنان یک موضوع بحث داغ است. از نظر تاریخی، وقتی فیلسوفان و دانشمندان مفهومی را تعریف می‌کنند، هدف فراهم آوردن شرایط لازم و کافی برای درک آن است. این تعاریف نظری (که تعاریف واقعی، ایده‌آل یا فلسفی نیز نامیده می‌شوند) اغلب غیرعملی یا شکننده هستند زیرا می‌توان آنها را با یک مثال متقابل تصوری به چالش کشید. به همین ترتیب، برای هر تعریفی از زندگی، می‌توان موارد زنده‌ای را نشان داد که از تعریف خارج شده‌اند یا غیر زنده محسوب می‌شوند. در "دانشنامۀ فلسفۀ استنفورد ٢"، به ارائه‌ی تعاریف نظری مختلف پیرامون "فلسفه و مسائل زندگی" پرداخته و آن را از جهات مختلف موشکافی می‌کند. این کتاب که جلد دوم از این پروژه‌ی ارزشمند به حساب می‌آید، زیر نظر "مسعود علیا" به فارسی بازگردانی و تدوین شده است.

نوشتار حاضر با تمرکز بر آرای گئورگ لوکاچ و تئودور آدورنو دربارۀ جستار می‌کوشد نسبت شیوۀ فلسفه‌ورزی در نظریۀ انتقادی با این ژانر را روشن کند. ابتدا با مروری تاریخی بر چگونگی ظهور ژانر در فلسفۀ مدرن، نشان داده می‌شود که فلسفه با شیوۀ بیان خود پیوندی ناگسستنی دارد؛ بنابراین، زبان، سبک و فرم، نه عناصری صرفاً ذوقی که واجد دلالت‌های روش‌شناختی و معرفت‌شناختی هستند. جستار با ظهور فردیت مدرن و تبدیل‌شدن نفس به موضوع تأمل ظهور کرد و در قرن بیستم با رشد خودآگاهی انتقادی و فراروی از نفس، به مقام روش ارتقا یافت. واکاوی متن درباب ماهیت و صورت جستار نشان می‌دهد جستار وسیلۀ بیانی متناسب تجربۀ زیسته و فرمی اساساً آیرونیک است. برای لوکاچ، آیرونی همان نسبتی را با جستار دارد که شک با علم. آدورنو در جستار در مقام فرم نشان می‌دهد جستارْ تمهیدی فرمی و روش‌شناختی برای تحقق تز دیالیتیک منفی است. آدورنو با نقد قوانین چهارگانۀ روش دکارتی، ضدروش‌بودن جستار را صورت‌بندی می‌کند. بی‌روشی روشمند جستار آن را به میدان نیرویی تبدیل می‌کند که مفاهیم در آن در شبکه‌ای پویا و باز، گرد هم می‌آیند. جستار به‌این‌طریق، علیه نظام‌های فلسفی تمامیت‌ساز و این‌همانی عمل می‌کند؛ بنابراین، در آرای هر دو فیلسوف، جستار در مقام روش و درراستای جهت‌گیری پروژۀ کلی‌تر فلسفی آنها به کار رفته است و با مجموع‌ساختن وجه معرفت‌شناسی و زیبایی‌شناختی، از تقابل دوتایی مدرن که علم و هنر را از یکدیگر متمایز می‌سازد،‌ فراروی می‌کند.

آشنایی با فیلسوفان مجموعه‌ای از زندگی‌نامه‌های فیلسوفان مشهـور است که بـرای گشـودن بـاب آشنـایی بـا اندیشـه‌ها و دیدگاه‌های آنان مدخـل مناسب و مغتنمی به‌نظر می‌رسد. در هر کتـاب گـذشتـه از ارائـه‌ی اطلاعـات زندگی‌نامـه‌ای، افـکـار هر فیلسوف در رابطه با تاریخ فلسفـه به‌طـور کلی و نیز در رابطه با جریان‌ها و تحولات فکری و اجتماعی و فرهنگی عصـر او بازگو می‌شود و بدون ورود به جزئیات نظریات و عقاید او، مهـم‌ترین نکته‌های آن‌ها بـا بـیـانـی سـاده و روشـن و در عین حال موثق و سنجـیـده بیان مـی‌شود. اساس کار در این کتـاب‌ها سادگی و اختصار بوده اسـت تـا جـوانـان و نـیـز هـمـه‌ی خـوانـنـدگان علاقه‌مندی که از پیش مطالعات فلسفی زیادی نداشته‌اند بتوانند به آسانـی از آن‌هـا بـهـره بگیرند و چه بسا همین صفحات اندک انگیزه‌ی پی‌جویی بیش‌تـر و دنبال کردن مطالعـه و پژوهـش در این زمینه شود.

اصطلاح هرمنوتیک هم فن و هم نظریۀ فهم و تفسیر بیان‌های زبانی و غیرزبانی را در بر می‌گیرد. پیشینۀ سنت هرمنوتیکی، به مثابۀ نظریه‌ای در باب تفسیر، به فلسفۀ یونان باستان بر می‌گردد. در سده‌های میانه و دورۀ نوزایی، هرمنوتیک به منزلۀ شاخۀ بسیار مهمی از مطالعات مربوط به کتاب مقدس پدیدار می‌شود. بعدها مطالعۀ فرهنگ‌های باستانی و کلاسیک را نیز در بر می‌گیرد. با پیدایی ایده‌باوری و رمانتیسم آلمانی، وضعیت هرمنوتیک دستخوش تغییر می‌شود. هرمنوتیک فلسفی می‌شود. بدون این دیگرسانی، که به دست شلایرماخر، دیلتای و برخی دیگر آغاز شد، نمی‌توان تصوری از چرخش هستی‌شناختی در هرمنوتیک داشت که در اواسط دهۀ ۱۹۲۰ با «هستی و زمان» هایدگر شروع شد و به دست شاگرد وی، گادامر ادامه یافت. اکنون هرمنوتیک تنها دربارۀ ارتباط یا همرسانی نمادی نیست. گسترۀ آن از این هم بنیادی‌تر شده، و خودِ زیست و هستی انسان را در بر گرفته است. بدین صورت است که هرمنوتیک، به منزلۀ کاوشی در ژرف‌ترین شرایط میان‌کنش نمادی و فرهنگ به طور کلی، افقی انتقادی برای بسیاری از جذاب‌ترین مباحث فلسفۀ معاصر هم در هم در بستر انگلیسی‌آمریکایی (رورتی، مک‌داول، دیویدسون) و هم درون گفتمانی قاره‌ای‌تر ( هابرماس، آپل، ریکور و دریدا) گشوده است. (برگرفته از مدخل هرمنوتیک دانشنامۀ استنفورد)

امر والا در کنار امر زیبا یکی از دو مقوله‌ی بنیادین استتیک است، اما تاریخ تحولات آن به اندازه‌ی امر زیبا جالب نظر پژوهشگران نبوده است. شکوفایی نظریه‌های امر والا به قرن هجدهم و اندیشمندان بریتانیایی بازمی‌گردد. تحول مهمی که در این دوره رخ می‌دهد بسط مفهوم والا به طبیعت و تحکیم پایه‌های آن به‌عنوان مقوله‌ای مهم در هستی‌شناسی هنر است. همتایان آلمانی این اندیشمندان در کنار اندیشمندان بریتانیایی منبع الهامی شدند برای ایمانوئل کانت تا در چارچوب استتیک‌اش به این مفهوم بپردازد. تحول رویکرد کانت به این مفهوم از دوره‌ی پیشانقدی تا دوره‌ی نقدی موضوع اصلی پژوهش حاضر است. فرضیه‌ی اصلی ما این است که در فلسفه‌ی کانت تجربه‌ی استتیکی والا از سطح تجربی و روان‌شناختی به سطح استعلایی ارتقا می‌یابد. این بدان معنی نیست که کانت یک‌باره به این موضع می رسد، بلکه او در اثر پیشانقدی‌اش یعنی رساله‌ی مشاهدات عمدتاً تابع رویکردی است که به عناصر تجربی و روان شناختی تجربه امر والا توجه دارد. این نگرش با نگارش نقد ‌اول متحول می‌شود و شکل نهایی آن در نقد سوم ظهور پیدا می‌کند. بررسی سیر تحول روش کانت در پرداختن به امر والا و نشان‌دادن نقاط عطف مهم این سیر هدف اصلی تحقیق حاضر است. بنابراین، می‌توان پرسش اصلی این پژوهش را چنین صورت بندی کرد: رویکرد کانت در پرداختن به مفهوم والا در گذار از مرحله‌ی پیشانقدی به مرحله‌ی نقدی دستخوش چه تحولاتی شده است؟ پژوهش حاضر از روش تحقیق توصیفی-تاریخی بهره برده و به اقتضای جنبه‌ی متن‌کاوانه‌اش روش تحلیلی- تبیینی را نیز به کار بسته است. مهم‌ترین یافته‌های پژوهش حاضر عبارت است از: (1) روش کانت از روشی مبتنی بر تجربه و حس اخلاقی در دوره‌ی پیشانقدی مبدل می‌شود به روش استعلایی مبتنی بر اصول پیشین و برتری عقل در دوره‌ی نقدی و همچنین روشِ مبتنی بر امتزاج اخلاق و استتیک مبدل می‌شود به روشِ مبتنی بر تمایز اساسی قوای ذهن و این تحولات روشی امر والا را از مقوله‌ای اخلاقی، تجربه‌بنیاد و انسان‌شناختی مبدل می‌کند به مقوله‌ای زیبایی‌شناختی که مبنای حکم آن اصول پیشین و مستقل از تجربه‌ی فلسفه‌ی استعلایی است؛ (2) این تحول روشی دشواری‌هایی پیش روی تحلیل امر والای نقدی می‌گذارد زیرا این مقوله در چارچوب فلسفه‌ی نقدی با برخی پیش‌فرض‌های اساسی آن در تعارض است، از جمله با مفهوم عقل به‌مثابه قانون‌گذار برای طبیعت و غایت‌مندی قوه‌ی حاکمه. (3) امر والای نقدی مقوله‌ای مستقل است که امکانات بسیاری را بدون ابتنا بر انسان‌شناسی و اخلاق تجربی بر روی تفاسیر استتیکی و مواجهه با هنر مدرن می‌گشاید و همین نظریه‌ی نقدی است که راهگشای بسیاری از متفکران قرن بیستم می‌شود و (4) علی‌رغم تحولات اساسی در اندیشه‌ی کانت، پیوند میان اخلاق و استتیک بالاخص امر والا همواره در مرکز دغدغه‌های فلسفی او قرار داشته و از دوره‌ی پیشانقدی تا دوره‌ی نقدی از اصول فلسفه‌ورزی کانت است.

موضوع کتاب حاضر، شناخت تاریخ جنبش پدیدارشناسی در کشور «فرانسه» است. این کتاب که مجلّدی از مجموعة «پدیدارشناسی و هرمنوتیک» است، با هدف شناخت دقیق تاریخ و ویژگی‌های جنبش پدیدارشناسی در کشور «فرانسه» و مراحل مختلف آن تدوین شده است. در همین راستا نگارنده نخست، ضمن بررسی سرچشمه‌های پدیدارشناسی فرانسوی از «گابریل مارسل» به عنوان یک پدیدارشناس نام برده و نظرات وی را مطالعه کرده است. سپس در ادامه نظریه‌های پدیدارشناسانة «ژان پل سارتر» فلسفة پدیدارشناسانة «موریس مرلوپونتی» و مقام وی در جنبش مذکور، دیدگاه‌های «پل ریکور» و برخی از هم ‌رایان وی و ایده‌های «امانوئل لونیاس» را به تفکیک تشریح کرده و در دو بخش آخر کتاب با ارائة جغرافیای جنبش پدیدارشناسی و شرح مبانی روش پدیدارشناسانه، تصویری روشن از این جنبش در کشور «فرانسه» در اختیار مخاطب قرار داده است.