جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأثیر عمیق و همه جانبه شمس تبریزی بر وجود مولوی بر هیچ کس پوشیده نیست تا آنجا که تعدادی از مولوی پژوهانِ بنام، آثار مولوی را انعکاسی از اندیشه های شمس دانسته اند و مثنوی مولوی را شرحی از انعام شمس خوانده اند. انقلاب روحی پدید آمده در مولوی و تأثیر آموزه های شمس در تفکّرات او در زمینه های عرفانی، فلسفی، کلامی و... به اثبات رسیده است. با وجود این، در مواردی بسیار نادر، اختلافاتی میان آراء این پیر و مرید پرآوازه دیده می شود که تاکنون از دیدگاه محقّقان پوشیده مانده است. یکی از این موارد، اختلاف دیدگاه های آنها درباره شخصیت حلّاج است که از محوری ترین شخصیت های عرفان اسلامی به شمار می رود. در پژوهش حاضر، ابتدا دیدگاه های شمس تبریزی درباره حلّاج را که به صورت بسیار پراکنده در مقالات او وجود دارند، گردآوری و طبقه بندی کرده ایم. سپس، آنها را با آراء مولوی در آثار مختلف او مقایسه نموده، نشان داده ایم که اختلاف نظرهای اساسی میان آرای شمس و مولوی در مورد حلّاج، شخصیت و جایگاه او وجود دارد که در حوزه عرفان اسلامی بسیار قابل تأمل است. به عنوان نمونه شمس در سخنان خود اناالحق گویی حلّاج را مورد انتقاد قرار داده و معتقد است که حلّاج هنوز به مراتب عالی سلوک و اتصال به حق دست نیافته، عالم روح را بتمامی درک نکرده، در سکر ناتمام بوده و سخنانش بوی انانیت می دهد. این در حالی است که مولوی، مرید بلامنازع شمس، به دفاع از شخصیت حلّاج پرداخته و بر این باور است که او به مقام فنای فی الله و اتصال به حق رسیده است و انالحق او نه تنها ناشی از انانیت نبوده؛ بلکه تواضعی بزرگ در برابر حق محسوب می شود. علاوه بر این، مولوی در آثار مختلف خود، در صدد تأویل و توجیه اناالحق گویی حلّاج بوده و آن را رمزی از رموز الهی می داند، در حالی که شمس، آن را سخنی رسوا و بی تأویل نامیده است. در این مقاله بر آنیم تا علاوه بر بیان و بررسی این اختلاف دیدگاه ها، پاسخی مناسب برای این اختلاف نظر میان شمس و مولوی بیابیم.

شمس تبریزی برای احادیث نبوی اهمیت بسزایی قایل بوده و همان گونه که خود اشاره می کند، کمترین سخن حضرت محمد (ص) را با تمام کتاب های عالم قابل مقایسه نمی داند. او معتقد است، ورای ظاهر احادیث، معناهای باطنی عمیقی نهفته است که تنها عارفان و واصلان درگاه احدیت قادرند آن را درک کنند. او حتی گاهی قرآن و حدیث را با هم می سنجد و می گوید: قرآن را به این دلیل دوست دارد که از زبان حضرت رسول (ص) جاری شده، نه به این علت که خداوند آن را فرستاده است. او همچنین بر این باور است که در احادیث، اسرار بسیار زیادی وجود دارند که به دلایلی در قرآن مطرح نشده اند. شمس با درک عرفانی عمیقی که نسبت به سخنان حضرت رسول (ص) دارد، معانی عارفانه بدیع و شگرفی را از احادیث استخراج و عرضه می کند؛ معنی هایی که عارفان قبل از او به ندرت متوجه شده اند. در این پژوهش، ابتدا نظریات شمس در باب تاویل و تاویل حدیث را بررسی، سپس شیوه های تاویلی او را به صورتی ساختارمند طبقه بندی کرده ایم.

مبحث «ولی و ولایت» یکی از اساسی‌ترین مباحث عرفان اسلامی است. ولایت در لغت به معنای قرب، محبّت، نصرت، امارت و... است؛ امّا ولی در اصطلاح اهل عرفان به کسی گفته­می‌شود که با نابودکردن صفات بشری و فانی­شدن در حق به تولّد دوباره رسیده­باشد. در این جستار که مبتنی­بر مطالعات کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی – تحلیلی است تأثیرپذیری سلطان­ولد از شمس تبریزی در موضوع ولایت بررسی­می­شود. شمس تبریزی و سلطان­ولد، ولی را کسی می‌دانند که با رسیدن به مرتبۀ فنای الهی به صفاتی دیگر مانند «دوری از کرامت­نمایی»، «علم لدنّی و موهوبی»، «انفاس حقانی» و«فراست یا اشراف‏ بر ضمایر» مزیّن باشد. به اعتقادآن­ها اگرچه شناخت حقیقت وجودی اولیای الهی از شناخت خداوند دشوارتر است امّا سالکان باید با شناخت دقیق از این افراد، سرسپردۀ آن­ها شوند و از مدّعیان دروغین بپرهیزند. شمس و سلطان­ولد اولیا را به دو گروه مستوران و مشهوران تقسیم­کرده‌اند. در نظرگاه آن­ها، اولیای الهی اگرچه همگی نوری واحدند امّا هر کدام به اندازۀ قرب خود از تابش حسن الهی برخوردار­می‌شوند که در این میان مرتبۀ «مطلوبان یا معشوقان» از مرتبۀ «طالبان یا عاشقان» بالاتر است. علاوه­براین، قطب شاه اولیا محسوب­می‌شود و در حقیقت هدف غایی از آفرینش جهان است.

در این جستار، غزل شمارۀ 1854 «چه دانی تو خراباتی...» از دیوان کبیر مولانا با توجه به منابع اصلی طریقۀ مولویه، خصوصاً آثار سلطان‌ولد شرح و تأویل شده است. تحقیق حاضر که بر مطالعات کتابخانه‌ای مبتنی است و با روش تحلیلی‌توصیفی انجام می‌شود، به دو پرسش پاسخ می‌دهد: الف. نمادهای موجود در غزل شمارۀ 1854 دیوان کبیر تا چه حد با نظریات سلطان‌ولد در خصوص مراتب ولایت سازگار است؟ ب. غزل مذکور تا چه اندازه توانسته ویژگی‌های مراتب مختلف ولایت یعنی «مرتبۀ عاشقی» و «مرتبۀ معشوقی» را ترسیم کند؟ نتیجۀ پژوهش آشکار می‌کند که این ‌غزل نمادین، مراتب مختلف عرصۀ ولایت یعنی «مرتبۀ عاشقی» و «مرتبۀ معشوقی» را تبیین می‌کند. مولانا طبق گفتۀ فرزندش سلطان‌ولد پیش از ملاقات با شمس و بر اثر تعلیمات سیّد سردان «مرتبۀ عاشقی» را درک کرده و به پختگی در عرصۀ طریقت رسیده و با اکسیر مصاحبت پیر تبریز توانسته است مرتبۀ معشوقی را نیز تجربه کند و با این تحول عظیم روحی به معراج حقایق قدم بگذارد. خداوندگار در این غزل سعی نموده تا حدی که تنگنای لفظ و عبارت به او مجال می‌دهد، پرده از این راز سترگ بردارد و از عالمی سخن بگوید که حتی بزرگان عرصۀ عرفان (مشایخ صوفیه) نیز نتوانسته‌اند آن‌ را درک کنند. مرتبۀ معشوقی مختص به مستوران قباب عزت است و کسی را یارای قدم گذاشتن به این مرتبه نیست، مگر اینکه «عنایت» خداوند و انسان کامل، سالک عارف را به این وادی هدایت کند و در خرابات حقیقت مصاحب خواص بارگاه الهی گرداند.

برهان­الدّین محقق ترمذی یکی از شخصیت‌های برجستۀ عرفان اسلامی است که در جوانی حضور بهاءولد بلخی را درک کرد و در سایۀ عنایت او به درجات والای عرفانی دست یافت. سیّد پس از مرگ بهاءالدیّن، ارشاد و هدایت مولانا جلال­الدّین را به عهده گرفت و او را آنگونه به وادی طریقت هدایت کرد و به مقام فنا رساند که توانست مصاحبت شاه معشوقان - شمس تبریزی- را برتابد. تأمل در کتاب معارف برهان­الدّین آشکار می­کند که او اندیشه­های والایی در عرصۀ طریقت دارد و این اندیشه­ها تحوّلی شگرف در تفکّر بزرگانی چون مولوی و سلطان­ولد به وجود آورده است. وی از زمره عرفایی است که وحدت هستی را درک کرده، کثرات را اموری اعتباری می­داند. برهان­الدّین همچنین ولایت را معرفتی قلبی می­داند که به وسیلۀ آن می­توان همه چیز را مسخر حق دانست. علاوه براین، سیّد سردان در مورد ریاضت، ذکر و چله­نشینی توضیحاتی داده است که دلیلی آشکار بر پختگی او در وادی عرفان است. در این جستار پس از بررسی اجمالی سیر زندگانی برهان­الدّین، مهم‌ترین اندیشه­های عرفانی او تحلیل و بررسی خواهد شد.

یکی از شاخه های علوم اسلامی، که در میان مسلمانان در دوره هایی، رشد فزاینده ای داشته و ذهن بسیاری از دانشمندان اسلامی را به خود مشغول کرده، علم کلام و یا اصطلاحا فلسفه اسلامی بوده است. یکی از مباحث علم کلام، جسم پنداشتن خدا و مساله عرش و استوا است. هدف این پژوهش، پاسخ به این پرسش است که دیدگاه کلامی سنایی در این باره بویژه، عرش و استوا با دیدگاه فرقه های کلامی چه تفاوتی دارد. از این رو ضمن تعریف لغوی و اصطلاحی این دو واژه، پیشینه تاریخی آنها در بین فرق مختلف کلامی مورد و اکاوی قرار گرفته و وجود اشتراک و افتراق دیدگاه سنایی با دیگر متکلمان، بررسی شده است.

بی ‌شک یکی از بزرگترین عارفان پهنه عرفان اسلامی شمس ‌الدین محمد تبریزی، عارف نام آور قرن هفتم هجری است که تحول بنیادینی در تفکرات مولانا جلال ‌الدین مولوی به وجود آورد. شمس تبریزی در تنها اثر به جا مانده از خویش؛ یعنی «مقالات» نظریه‌ های جالبی در ابواب مختلف عرفانی از خود به یادگار گذاشته است که برخی از آنها قابل توجه هستند.شمس تبریزی نظریات بدیعی درباره تاویل و تفسیر قرآن دارد که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته ‌اند. شمس در ضمن تاویل‌ های خود بطن ‌های جدیدی را از قرآن عرضه می‌ کند که باعث شگفتی و شیفتگی هر پژوهشگر و محقق آگاه به عرفان اسلامی می‌ شود. همین موضوع اهمیت پرداختن به این مقوله را دو چندان می ‌کند. این مطالب به صورت پراکنده و از هم گسیخته در «مقالات» مندرج هستند و طبقه ‌بندی آنها نیاز به کوشش فراوان دارد.در این پژوهش ابتدا نظریات کلی شمس درباره تاویل، لزوم روی آوردن به آن و آشنایان به علم تاویل را بیان کرده و سپس نظریات وی در باب قرآن و تاویل آن را به صورتی ساختارمند شرح داده و به بررسی آن پرداخته ‌ایم. علاوه بر این، تفاسیر شمس را با شش تفسیر عرفانی قبل و معاصر او مقایسه کرده و نوآوری ‌های شمس را مشخص ساخته ‌ایم. شمس بر این باور است که انسان کامل یا ولی اعظم در هر عصری مظهر کامل قرآن است. در اندیشه شمس قرآن دارای بطن ‌های بی ‌نهایت است و اعتقاد به هفت بطن و هفتاد بطن نوعی سطحی نگری است. او در تعالیم خود دانستن تاویل و تفسیر قرآن را برای هر مسلمانی لازم دانسته و حضرت رسول (ص) را به عنوان نخستین موول و مفسر قرآن معرفی می ‌کند. در یک تقسیم بندی کلی می ‌توان گفت که شمس برای تاویل و تفسیر آیات از چهار شیوه تاویلی استفاده کرده است که عبارتند از: الف) تاویل یک واژه قرآنی به یک مفهوم و یا واژه دیگر. ب) تاویل به وسیله اضافه کردن یک کلمه به آیه. ج) تاویل و تفسیر بواسطه ارائه کردن شان نزولی خاص از آیه. د) تفاسیر توجیهی که در آنها کاربرد برخی از اصطلاحات را توجیه می‌ کند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

در میان دوره‌های مختلف تاریخی، دورۀ قاجار از جنبه‌های گوناگون ازجمله مسائل مربوط به تصوف، کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. تصوف این عصر، از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که تحلیل و بررسی آن می‌تواند در روشن‌تر شدن مباحث دیگر این دوره همچون ادبیات عرفانی و مباحث تاریخی، نقش به‌سزایی داشته باشد. به‌دلیل نزدیک بودن دورۀ قاجاریه به عصر حاضر، منابع مناسبی برای تحقیق در زوایا و ناگفته‌های این عصر وجود دارد که می‌تواند برای محققان حائز اهمیت باشد. در این پژوهش که گوشه‌ای از وضعیت اجتماعی متصوفۀ نعمت‌اللهیه را - به عنوان یکی از سلسله‌های فعال صوفیه در عصر قاجار- مورد کاوش قرار داده‌ و تلاش کرده‌ایم تا در حد امکان از منابع نگاشته شده در همان عصر استفاده شود. بدین منظور ابتدا به بررسی اجمالی تصوف پیش از دورۀ قاجار با تأکید بر دورۀ صفویه پرداخته‌، پس از آن کوشیده‌ایم تا با تحلیل روابط میان صوفیان نعمت‌اللهیه با دربار قاجار و عالمان دینی - به عنوان دو قدرت صاحب نفوذ در جامعۀ آن زمان- تصویری مناسب از فضای اجتماعی متصوفان این سلسله در عصر قاجار ترسیم نماییم.

کتاب طبقات‌الصّوفیه مجموعه‌ای از سخنانِ مجالس درس خواجه عبدالله انصاری، صوفی نام‌آشنای اواخر قرن چهارم و قرن پنجم هجری است که یکی یا بیش ازیکی از مریدان آن‌ها را می‌نوشته و بعدها به صورت کتاب عرضه کرده است. خواجه عبدالله، پیرو مذهب حنبلی و حامی طریقت عرفانی‌ است. ذکر سفرهای او به نیشابور، سمرقند، مکّه و تبعیدهایی که با توطئ? بعضی مخالفان و دشمنان او انجام می‌شد و معرفی اساتید و دانش‌آموختگان مکتب این پیر فرزانه و همچنین معرفی آثار برجای مانده از او به خصوص کتاب طبقات‌الصّوفیه، از مباحث مطرح فصل ابتدایی این پژوهش است.ارزش‌های تاریخی کتاب طبقات‌الصّوفی? شیخ‌انصاری در مقایسه با کتاب عرفانی هم‌طراز آن، طبقات‌الصّوفی? عبدالرّحمان سُلَمی نیشابوری مورد ارزیابی قرار گرفت و مشخص شد که در املای این کتاب از منابع شفاهی و کتبی بسیار دیگری جز طبقات‌الصّوفی? سُلَمی نیشابوری استفاده شده است و مطالب کتاب طبقات سُلَمی جز اندکی از مطالب طبقات خواجه عبدالله را پوشش نمی‌دهد. چنانکه کتاب خواجه عبدالله انصاری گذشته از سخنان منقول از منابع عرفانی دیگر،پر است از نقد و نظر و تحلیل مسائل مهمی عرفانی که توسط خود خواجه عبدالله صورت گرفته است.طبقات‌الصّوفی? انصاری، از دیدگاه اطلاعات تاریخی دربار? صوفیان سرشار است ازبیان نکات، حکایات و مسائل متعددی همچون آداب و رسوم مخصوص صوفیان به گونه‌ای که صفحه‌ای یافت نمی‌شود که این موارد تاریخی در آن درج نباشد.اهمّیّت ادبی طبقات‌الصّوفیه، به واژه‌ها و ترکیبات زیبا، سجع‌ها و آرایه‌های پربسامدی است که در کتاب طبقات آمده است. در بحث ارزش‎های ادبی طبقات‌الصّوفیه به بررسی آرایه‌های ادبی و بیانی در دو سطح تناقضی و محاکاتی به ترتیب بسامد پرداخته شد. در میان آرایه‌های ادبی در طبقات‌الصّوفیه، بیشترین بسامد از آن «تشبیه» است، البته تشبیه «اسنادی» که ساختار جمله به صورت مسند و مسندالیه است. تشبیهات به کار رفته بیشتر در خلال مناجات‌ها و مباحث مربوط به یافت و توحید و معرفت نمود یافته‌اند. آرایه‌ها‌ی ادبی دیگر همچون «استعاره» نقش بسیار کم‌رنگی نسبت به نوع تشبیه در طبقات‌الصّوفیه دارند و کاربرد نوع «استعار? فعلی» در میان استعاره‌ها بیشتر است. تمثیل‌های به کار رفته در طبقات‌الصّوفیه اندک‌شمارتر از نوع استعاره است. غالب تمثیلات موجود در کتاب خواجه عبدالله از نوع «تمثیل‌استعاری» است. استعاره‌ها و تمثیل‌های کتاب خواجه عبدالله همچون تشبیه بیشتر در مناجات‌های او دیده می‌شوند.خواجه عبدالله نسبت به عرفایی همچون جنید و شبلی و بایزید و هجویری و قشیری و... بر موازین شرع تأکید بیشتری دارد و در مسائل شریعت مسامحه روا نمی‌دارد. همچنین خواجه عبدالله مسائل عرفانی را با شرح و بسط بیشتری همراه ساخته و نظریّات بدیع و جدیدی عرضه داشته‌است. برخی از عقاید و نقطه‌نظرات خواجه عبدالله انصاری برخلاف سایر عرفاست و یا در آثار سایر عرفا مشابه آن دیده نمی‌شود؛ از این جمله می‌توان به نظریات او پیرامون معرفت و شناخت، علم، دریافت و یافت، کرامت و ملامت اشاره کرد که خواجه عبدالله انصاری در هر یک از این مقولات صاحب نظریّات بدیع و بی‌نظیری است. به طور کلّی بیشتر سخنان خواجه عبدالله انصاری به ترتیب بسامد پیرامون بحث از معرفت و شناخت، علم، توحید، شریعت، طریقت وحقیقت، پیر و مسائل مربوط به پیر از قبیل زیارت و حرمت و خدمت پیران و مسائل تربیت مریدان، کرامت، سماع، ذکر و عنایت بوده است.سرچشمه‌های اصلی تفکر خواجه عبدالله، تعالیم قرآنی و احادیث نورانی نبوی و سیر? اولیای اسلامی است و تفکرات او چیزی خارج از عرفان اسلامی نیست. اندیش? او حول محور اسلام، قرآن و پیامبر عظیم‌الشأن اسلام، حضرت محمّدمصطفی می‌چرخد.