جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه امروزه با عناوین مختلف علوم انسانی، علوم اجتماعی، علوم اخلاقی یا علوم روحی می‌شناسیم سابقه‌ای تاریخی در اندیشه حکیمان مسلمان در مباحث «حکمت عملی» دارد. حکمت عملیِ پدیدآمده در دوره اسلامی، دانشی است عقلی، همراه با قانون‌ها، پایه‌ها، مفاهیم، نظریه‌ها و عناصر مورد نیاز یک دانش. حکمت عملی دوره اسلامی، دانشی است که ضمن معنا کردن حکمت عملی در پیش از دوره اسلامی جایگاه آن را در میان دیگر فضائل آشکار می‌سازد؛ به دیگر سخن، بر اساس قانون و مؤلفه‌های یک دانش، سازمان‌واره‌ای از علم را برپا می‌کند که حکمت عملی به‌منزله فضیلت تنها یکی از موضوعات آن است. این نوشتار در تلاش است تا نشان دهد آنچه امروزه تحت عنوان علوم انسانی و اجتماعی و علوم خُلقی بدان پرداخته می‌شود، درواقع پدیده‏ای است که خاستگاه آن، حکمت عملی دوره اسلامی بوده است.

آنچه امروزه با عنوان «علوم اجتماعی» از علوم انسانی یاد می‎شود، میراث‎دار سنت فلسفی اسکاتلندی و فرانسوی است. فیلسوفان کلاسیک آلمان آنچه را همتایان فرانسوی‌شان بیشتر با عنوان علوم اجتماعی می‎فهمیدند، با عناوین «علوم تاریخی»، «علوم روحی» و یا «علوم اخلاقی» مطرح کردند؛ اینها همه مسبوق به اصطلاح فلسفه خُلقی است. این همه نشان از تفاوت منظری است که این دیدگاه‎ها در مورد ماهیت و چیستی انسان اختیار کرده بودند. از منظر امثال دیلتای، علوم انسانی، از آن جهت علم تاریخی‎اند که انسان را موجودی تاریخی می‎فهمیدند؛ یا برخی دیگر، از آنجا که انسان را موجودی صاحب اراده می‎دانستند، ازاین‌رو حوزه علوم انسانی را ساحت اراده و اخلاق تصویر می‌کردند. ازهمین‌رو، امثال گادامر نیز علم انسانی را میراث‎دار فرونسیس ارسطویی می‎دانند. از دیدگاه این نوشتار، اگرچه تمرکز بر حکمت عملی ارسطویی نمی‏تواند آورده چندانی برای علوم انسانی داشته باشد، اما دوره دیگری از حکمت عملی در فضای اندیشمندان مسلمان شکل گرفته است که در کنار حفظ نام حکمت عملی، هویت آن را به‌طورکلی متحول کرد و آن سنگ بنای قانون کردار انسانی در دانش حکمت عملی بود؛ قانونی جهانی که حکمت عملی را از مطالعه شخص فضیلت‌مند به دانش شناسایی جهان انسان و جهان اخلاق ارتقا داد و درنتیجه خود را به‌عنوان نیای بزرگ علوم انسانی تثبیت کرد؛ نقشی که در طول تاریخ به فراموشی سپرده شد.

در قرن اخیر دو کتاب «اقتصادنا» از شهیدصدر و «ساختار انقلاب‌های علمی» از کوهن، وارد فضای علمی شدند که یکی مستقیماً فلسفه علمی است و دیگری در پایه مباحث اقتصادی، رویکردی فلسفه علمی دارد. ‌در جامعه جهانی، کتاب کوهن یکی از کتاب‌های فلسفه علمی رسمی محسوب شد، و از نظریات او برای تحلیل جریان‌های علمی استفاده شد، تا جایی که واژه پارادایم بهعنوان واژه‌ای همه‌گیر بر سر زبان‌ها افتاد؛ ‌اما کتاب اقتصادنا با وجود ارائه دیدگاه‌ها و تحلیل‌های فراوان فلسفه علمی چنین موقعیتی پیدا نکرد. ‌ شناسایی دیدگاه‌های فلسفه علمیِ پنهانمانده برای جوامع علمی که باوجود غنای معرفتی و اجتماعی، کمتر مورد توجه قرار گرفتهاند، می‌تواند سطح آگاهی جامعه علمی و نظریات بدیل در حوزههای مختلف دانش را افزایش دهد. ‌در اینراستا، مقاله حاضر نشان می‌دهد که چگونه مؤلفه‌های یک فلسفه علم تمامعیار رئالیستی در اقتصادنا حضور دارد؛ مؤلفههایی که موجب می‌شود دیدگاه موجود در اقتصادنا در عین دارا بودن بسیاری از نقاط قوت نظریه پارادایم‌های کوهن، گرفتار مسئله نسبیت‌گرایی نشود. همچنین این دیدگاه می‌تواند موجبات این را فراهم سازد که قیاس‌ناپذیری پارادایمی که در دیدگاه کوهن وجود دارد مانعی برای گفتگوی میان اندیشه‌ها، نباشد. ‌این امر از طریق مقایسه نظریات علم‌شناختی شهیدصدر در اقتصادنا و کوهن در ساختار انقلاب‌های علمی به انجام میرسد.

«نظریه زمینه‌ای»، از روش‌های کیفی است. این روش در پژوهش‌های اجتماعی تفسیری برای تحلیل متون و استخراج نظریه از داده‌های پژوهشی، در راستای ارائه نظریه درباره «موضوعات» اجتماعی و انسانی کاربرد دارد. محققان علوم انسانی دینی کاربست این روش را توسعه داده، برای تحلیل موضوعی متن قرآن و استخراج نظریه از آن به‌خدمت گرفته‌اند. از سویی، از دیدگاه شهیدصدر، روش اجتهادی معتبر برای اکتشاف نظریه‌های علمی قرآن، «‌تفسیر‌‌ موضوعی» است، که هدف آن ارائه نظریه قرآن درباره «موضوعات» واقع زندگی بشری است. در واقع، از دیدگاه محققان دینی‌ای که روش نظریه زمینه‌ای را در رجوع به قرآن برگزیده‌اند، این روش همچون تفسیر موضوعی عمل می‌‌کند؛ چراکه با ارائه یک موضوع به قرآن، به هدف کشف نظریه قرآنی، می‌‌خواهد یک تحقیق قرآنی را به انجام برساند. بنابراین، کاربست نظریه زمینه‌ای در نظریه‌پردازی قرآنی، به‌مثابه تلقی این روش، به‌عنوان تفسیر‌موضوعی‌‌ قرآن است. در مقاله حاضر، اعتبار این کاربست، با تکیه بر آرای شهیدصدر بررسی می‌شود. مسائل این تحقیق، در دو ساحت نظریه‌سازی بر اساس روش نظریه زمینه‌ای، و نظریه‌سازی بر اساس تفسیر‌موضوعی‌‌ اجتهادی، مطرح میشود. بنابراین، در اعتبارسنجی و حلّ مسئله تحقیق، به‌فراخور، از مبانی و قواعد روش‌شناسی کیفی و روش‌شناسی اجتهادی بهره برده می‌شود. یافته اصلی این تحقیق را می‌‌توان از سنخ روش‌شناختی دانست. در این تحقیق نشان داده می‌‌شود که در هر پژوهش نظریه‌‌پردازانه، از جمله در پژوهش‌‌های علوم انسانی دینی و پژوهش‌‌های نظریه‌‌پردازانه قرآنی، روش تحقیق باید با رویکرد علمی معتبر و منبع معرفتی معتبر، متناسب باشد. بر این اساس، بهره‌‌مندی از روش‌‌های تحقیق علوم انسانی رایج، همچون روش نظریه زمینه‌‌ای، برای نظریه‌‌پردازی قرآنی از توجیه روش‌‌شناختی لازم برخوردار نیست.

وجود دیدگاه‏های مدعی نوگرایی روش‏شناختی و روشی در حوزه علوم انسانی در کشور نیاز به سنجش علمی و روش‏شناسانه این دیدگاه‏ها و حاجت به معیارهای این سنجش را ایجاد کرده است. به‌دیگرسخن، ارائه الگویی جهت ارزیابی روش‎شناختی مدل‏های بدیع مطالعات علوم انسانی و موقعیت‎یابی منطقی و روش‏شناسی آنها از ضروریات پژوهشی معاصر کشور محسوب می‎شود؛ الگویی پایه که در آن از کمترین پیچیدگی‏ها برای این موقعیت‏یابی استفاده شده باشد. در این نوشتار تلاش می‌شود تا مستقل از دیدگاه‎های خاص در مورد ساختار تولید علم، ساختار بنیادین مشترک در پارادایم‎های علوم انسانی و ویژگی‎های گوناگون انواع مختلف از پژوهش‎های علمی ارائه شود که بتواند در نخستین گام، نوعی نظام‎بخشی علمی ‏برای پژوهشگران نوگرای حوزه علوم انسانی در کشور به ارمغان آورد. این تحقیق، الگوهای پژوهشی بدیع ارائه شده در حوزه پژوهش‌های علوم انسانی را براساس عمق نفوذ به لایه‎های بنیادین معرفت علمی به سه نوع تقسیم می‎کند و براساس‌این به سنجش و جایگاه‏شناسی علمی آنها می‎پردازد.

آیا علوم اجتماعی/انسانی بدون ابتناء بر نظریه ‏ای در باب حکمت عملی امکان‏پذیر هستند؟ با تحلیلی تاریخی از جریان چگونگی حضور حکمت عملی در اندیشه‌های فلسفی و علوم انسانی/اجتماعی می‌توان به این قاعده کلی دست یافت که آنچه امروزه با عنوان علوم انسانی/اجتماعی با آن مواجهیم، نظریه‌ای از سنخ حکمت عملی است. شکل‌گیری انواع خاصی از علوم انسانی‏ توسط رویکردهای فلسفی گوناگون در طول تاریخ و در موقعیت‌های جغرافیایی متعدد نشانگر آن است که نظام‌های فکری مختلف می‏توانند نظام‌های تربیتی و تدبیری متفاوتی را در جوامع بشری جاری سازند. در این مقاله با نگاهی به آثار اندیشمندانی چون ارسطو، خواجه نصیرالدین طوسی، آگوست کنت، امیل دورکیم، کارل مارکس، ماکس وبر و گادامر در یک فرایند تاریخی نشان خواهیم داد که هر جریان خاصی از علوم انسانی/اجتماعی درواقع نظریه‌ای در باب حکمت عملی ارائه کرده ‌است. بنیادهای متافیزیکی این نظریه را می‌توان در تقسیم موجودات مورد مطالعه فلسفه یافت؛ آنجا که موجودات را به دو دسته تقسیم‌بندی می‌کنند: موجوداتی که با اراده انسانی پدیده می‌آیند و موجوداتی که مستقل از اراده انسانی وجود دارند. در این موقعیت، پذیرش اراده ‏ای مستقل از نظام طبیعی برای انسان و عدم پذیرش آن توانسته است حداقل دو جریان عمده در علوم انسانی ایجاد کند که گروهی بر وحدت روش در علوم طبیعی و انسانی و گروهی دیگر بر تمایز روشی در این دو دسته از علوم تأکید کرده‏ اند. در این نوشتار تلاش خواهیم کرد این جریان را در برخی از برجسته‏ ترین اندیشمندان حوزه حکمت عملی و علوم انسانی نشان دهیم؛ گرچه چنین کاری را می‌توان در مورد تمام اندیشمندانی که حوزه مستقلی در حکمت عملی یا علوم انسانی دارند نیز تطبیق کرد

هایدگر در مقاله «پرسش از تکنولوژی» دو کار اساسی انجام می‌‌دهد که مدخل مناسبی برای سنجش نظریه او در مورد فلسفه تکنولوژی است. اول اینکه گرچه هایدگر در تبیین هویت تکنولوژی وامدار ارسطو است، اما او نتایجی را که ارسطو در کتاب‌های مختلف خود بدان‌ها تصریح کرده بود، محصول روش هرمنوتیکی خود می‌داند. افزون بر این، ویژگی «تعرض‌آمیز» بودن را بر هویت تکنولوژی جدید می‌افزاید و تکنولوژی را براساس همین ویژگی تعریف می‌کند؛ این مقاله بر آن است تا نشان دهد هایدگر در بخش عمده‌ای از تفکر فلسفی در مورد تکنولوژی و تبیین «دخالتِ مسئولانه علل اربعه در به ظهور آوردنِ تکنولوژی»، وامدار ارسطو است و در بخشی دیگر از نظریه خود در مورد ویژگی «تعرض‌آمیز» بودن تکنولوژی جدید ـ اگر بخواهیم از اصول ارسطویی برای نقد آن استفاده کنیم ـ بر خطا بوده است

الوین پلنتینگا ظاهر بعضی باورهای دینی را با برخی یافته­های علم امروزی متعارض می­یابد، بنابراین پیشنهاد می­کند برای آنکه هم علم بتواند اشتباهات تفسیری ما را از متون دینی تصحیح کند و هم دین راهنمای علم در پرهیز از یکی انگاشتن نظریه­های علمی با حقیقت شود، باید به علمی روی بیاوریم که از هر آنچه می­دانیم در آن بهره ببریم: خواه آموزه­ها و باورهای دینی، خواه داده­های تجربی و یافته­های علمی. در این مسیر، یکی از مفروضات علم موجود مانع تحقق چنین علمی است: طبیعت­گروی روش‌شناختی قید روش­شناختی­ای است که دانشمندان را ملزم می­سازد در چارچوب مفاهیم، شواهد و تبیین­های طبیعی نظریه­پردازی کنند. به­علاوه، بسیاری از علوم (غالباً علوم انسانی) نیازمند تعاریف و مفاهیم هنجارینی هستند که نظام ارزشی دین می­تواند آنها را تأمین کند. به عقیدة پلنتینگا، می­توان با کنار هم قرار دادن یافته­های علمی و باورهای دینی (اعم از باورهای واقعاً پایه و قرائن هرمنوتیکی)، به همراه طرد طبیعت­گروی روش­شناختی و استفاده از مفاهیم و تعاریف هنجارین دینی، علم آگوستینی را پایه گذارد.

انسانشناسی در معنایی غیر از رشته انسانشناسی رایج از جمله معرفت یها ی است که پارادایمهای علمی در ساختار و روش خود مبتنی برآن ه ندست . آگوست کنت بعنوان آغازگر جریان پوزیتیویستی، پارادایم پوزیتیویستی و علم جامعهشناسی را بر انسانشناسی نوینی بنا کرد. او انسان را به گونهای تصویر میکند که از درون آن زندگی اجتماع ی و به تبع آن علم فیزیک اجتماعی پدید میآید. این فرایند شاهدی بر آن است که معرفت علمی در چارچوبی بیطرف نسبت به گزارههای جهانشناختی و انسانشناختی شکل نمیگیرد و معرفت علمی مبتنی بر گزارههای مشاهدهناپذیری است که علم نه از آنها سخن میگوید و نه ابزارهای لازم برای بررسی آنها را دارد. استخراج گزارههای انسان شناختی آگوست کنت و ترسیم رابطه آن گزارهها با بخشهای مختلف علوم انسانی پوزیتیویستی نشان میدهد رویکردهای علوم انسانی در سطحی از معرفت ماقبل علمی اولاً قیاس پذیرند و ثانیاً با تغییر مبانی انسان شناختی یک رویکرد ، نوع تازهای از معرفت علمی میتواند شکل بگیرد.

اقتدار دین در دوران معاصر منوط به کارآمدی آن در عرصه‌های مختلف علمی است و پرداختن به مسأله علم دینی به مثابه یکی از مباحث علوم انسانی از بنیادی‌ترین مسائل جامعه و نظام اسلامی در ایران است. از این رو سیاستگذاری به منظور دستیابی به تولید علوم انسانی اسلامی، امری ضروری به نظر می‌رسد. تولید علم دینی مستلزم نیل به یک پارادایم دینی است و ایجاد یک پارادایم نیز نیازمند به ایجاد یک جامعه علمی است که باید برای نیل به آن سیاستگذاری کرد. مراد از سیاستگذاری در این نوشتار، یک برنامه‌ریزی میان مدت، شامل پارامترهای آسیب‌شناسی، بستر سازی، گزینش و تعیین اولویت‌های آموزشی، پژوهشی و اجرایی، هدف گذاری و تدوین برنامه‌های دقیق و منسجمی برای اهداف مورد نظر است. دستیابی به مدلی مقبول و موجه در تبیین علم دینی با توجه به سنجش نظریه‌های موجود، جلوگیری از هرج و مرج روشی در پژوهش‌های مربوط به علوم انسانی اسلامی، زمینه‌سازی برای شناخت، طراحی و تدوین سیاستگذاری و برای تولید علم دینی و مهیا شدن برای مدیریت درست پروژه تولید علم دینی در ساحت‌های گوناگون علوم انسانی از اهداف این نوشتار است.