جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«عقل‌ورزي» يکي از مباني مهم هر مکتب فکري است و توجه لازم يا غير لازم يا کمتر از حد لزوم نسبت به آن مي‌‌تواند نظريات برآمده از هر مکتب را تحت‌الشعاع قرار دهد. به ديگر سخن، يکي از راه‌هاي ارزيابي نظريات يک مکتب ارزيابي مباني آن، و يکي از مهم‌ترين مباني، بهره‌‌گيري بايسته و شايسته از عقل است. اگرچه وهابيت از اين نظر همواره از سوی محققان نکوهش گردیده است، اما به نظر مي‌رسد مي‌توان نگاه دقيق‌تري به جايگاه مسئله عقل در منظومۀ فکري آنها انداخت و نقدهاي بينادي‌تري نسبت به آنها داشت. اين نوشتار بر آن است تا با روش تحلیلی ـ انتقادی جايگاه عقل را از منظر وهابيت در هفت محور (قواعد عقلي، حسن و قبح عقلي، عقل‌ ابزاري، عقل منبعي، تعارض عقل و نقل، تقدم نقل بر عقل، و مخالفت با برخي علوم عقلي) بررسي کند. براساس يافته‌هاي اين پژوهش، مهم‌ترين ايراد بر آنها در حوزۀ تعارض عقل و نقل، حسن و قبح عقلي و نيز مخالفت با برخي علوم عقلي است. علاوه بر آن ايشان در حوزۀ عقل منبعي نيز تلاش وافري از خود نشان نداده‌اند.

در کتاب‌هاي کلامي، يکي از مباحث مطرح‌شده در بحث امامت، اصطلاح «نص جلي» و «نص خفي» است. اين دو اصطلاح که در ذيل مسئلة راه‌هاي تعيين امام مورد بحث قرار مي‌گيرد، در آثار کلامي فرق مختلف، اعم از معتزله، اشاعره، زيديه و اماميه مطرح شده است. در بين فرق مختلف اسلامي، تنها متکلمان اماميه‌اند که معتقدند اميرمؤمنان(ع)، هم با نص جلي و هم با نص خفي به‌عنوان جانشين بلافصل پيامبر(ص) تعيين شده است. اين مقاله با روش تحليلي ـ کتابخانه‌اي، ضمن اشاره به معيار نص جلي و نص خفي از ديدگاه متکلمان اماميه، دلایل آنها بر اثبات اين اعتقاد را تبيين می‌کند و به اشکالات مخالفان اين عقيده پاسخ مي‌دهد. در پایان، ضمن انتخاب معيار منتخب براي نص جلي و نص خفي، اثبات خواهد شد که برخلاف نظر بیشتر متکلمان، حديث غدير از مصاديق نص جلي است، نه نص خفي.

بشر همواره در طول تاريخ حيات خود به تصرفات مختلف در طبيعت اقدام کرده و با استفاده از علم و قدرت خود قواي طبيعت را مسخر خود قرار داده است. هرچه شناخت انسان از اسرار آفرينش افزايش يافته، امکان تصرف او در ساختار طبيعي موجودات نيز مضاعف شده است. با توجه به اينکه همة موجودات، نشانه‌هاي الهي و مظاهري از حکمت و قدرت و علم و تدبير و ارادة او به‏شمار مي‏روند، از منظر دين‏شناختي تصرفات بشر در مخلوقات، چه تبييني دارد؟ نوشتار پيش‏رو با بررسي مهم‏ترين شيوه‏هاي سنتي و نوين ايجاد تغيير در ساختار موجودات، رويکرد نظري انديشمندان اديان بزرگ الهي را مورد کاوش قرار مي‏دهد. حاصل اين پژوهش ترجيح رويکرد جواز تصرف طولي و عدم جواز تصرف عرضي در ساختار طبيعي موجودات از نظر اسلام است. در اديان ديگر نيز هرچند در جواز يا عدم جواز تصرف، اختلاف وجود دارد، ولي حضور کم‏رنگ اين اديان در عرصه اجتماعي بشر، پذيرش نقش ابزاري طبيعت براي انسان و در نتيجه جواز هرگونه تصرف در ساختار طبيعي مخلوقات را براي پيروان اين اديان هموار کرده است. روش پژوهش، توصيفي ـ تحليلي است.

آموزۀ «عصمت» هيچ‌گاه تازگي خود را از دست نداده است. در اين ميان، يکي از حوزه‌هاي مسئله عصمت، حوزۀ «عصمت از گناه» است. درباره حقيقت «عصمت از گناه» ديدگاه‌هاي متنوعي ارائه شده است. اگرچه غالب متکلمان شيعه بر موهبتي ‌‌بودن مقوله عصمت پيامبران و امامان تأکيد کرده‌اند، اما به چگونگي هبۀ اين موهبت از سوي خداوند کمتر توجه شده است. آيا خداوند متعال يک‌بار اين موهبت را به پيامبر و امام مي‌دهد و او خود از اين موهبت بهره برده، خود را از گناه مصون مي‌دارد؟ يا آنکه خداوند متعال دمادم اين موهبت را ارزاني مي‌دارد؟ اين نوشتار در پي بررسي چگونگي هبۀ عصمت از سوي خداوند بر مبناي آيات و روايات است. آيات و روايات مرتبط با اين موضوع نشان می‌دهد خداوند متعال همواره پيامبران و امامان را زير چتر حمايت خويش نگه ‌داشته و چنين نيست که يک‌بار عصمت را به ايشان هبه کند و آنها از آن پس بتوانند خودشان از گناه بپرهيزند.

امروزه جریان وهابیت به یکی از خطرناک‌ترین جریان‌های درون اسلام تبدیل شده است. تمایز اصلی این جریان از دیگر جریان‌های فکری اسلامی، در نوع نگاه آنها به مسئله توحید بر می‌گردد. آنها توحید را به سه قسم تقسیم می‌کنند که یکی از مهم‌ترین انواع توحید، توحید اسماء و صفات است. مسئله تحقیق این مقاله، بررسی دقیق دیدگاه وهابیان در مسئله توحید اسماء و صفات است. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به نقد و بررسی دیدگاه آنان خواهیم پرداخت. براساس یافته‌های این تحقیق، وهابیان هر آنچه در قرآن و سنت معتبر، به خدا نسبت داده شده را بدون هیچ‌گونه تأویلی پذیرفته و دیگران را به گمراهی در این مسیر متهم می‌کنند. غالب منتقدان جریان وهابیت، آنها را به سبب داشتن همین باور، فرقه‌ای تشبیهی و تجسیمی می‌دانند. علاوه بر این با مراجعه به متون اصیل وهابیت و تحلیل سخنان آنها، می‌توان با توجه به اصول و قواعد بنیادین معرفت‌شناسی، نظریۀ آنها را نامعقول و متناقض با مبانی خودشان نشان داد.

در سير تاريخ کلام اسلامي، سه موضع جبر، تفويض و امر بين‌الامرين در قبال رابطة اختيار انساني يا ارادة الهي شکل گرفته است. با مراجعه به متون روايي درمي‌يابيم که اهل‌بيت(ع) امر بين‌الامرين را در برابر دو انديشه جبر و تفويض، قرار داده‌اند و هدف از اين پژوهش، فهم آموزة‌ مذکور از روايات است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه‌اي و تشکيل خانوادة حديثي پيرامون ديدگاه امر بين‌الامرين و تحليل اين روايات، بيان مي‌کند که ائمه اطهار(ع) آموزه امر بين‌الامرين را در سه سطح تبيين تمثيلي، تبيين حداقلي و تبيين فاعليت طولي با توجه به ظرفيت فکري مخاطبان، ارائه کرده‌اند. بالاترين سطح تبيين يعني فاعليت طولي، از روايات باب استطاعت که خود در نظام آموزه امر بين‌الامرين توجيه پذيرند، استنباط مي‌شود. تبيين فاعليت طولي يعني دريافت آن‌به‌آن استطاعت و ارادة انسان از جانب خداوند متعال، بالاترين سطح تبييني اين آموزه در روايات به‌شمار مي‌آيد.

يکي از موضوعات مطرح در فراروان‌شناسي، تجربه‌هاي نزديک به مرگ است؛ اهميت اين مسئله در دنياي مادي‌گراي امروز، قابل چشم‌پوشي نيست. پس از قرن‌ها نفي و کتمان متافيزيک، اکنون توجه دانشمندان به واقعه‌اي جلب شده، که مي‌تواند نشانه‌اي بر وجود آن باشد. در تحقيق پيش‌رو ضمن بررسي ابعاد مختلف اين واقعه، بيان ديدگاه‌هاي موافقان و مخالفان و ارزيابي آنها، در پي اين هستيم که آيا براساس روش تجربي مورد پذيرش تجربه‌گرايان، مي‌توان تجربه‌هاي نزديک به مرگ را حقيقتاً ديدار صاحبان آنها از ماوراء دانست و از آن نتيجه گرفت که انسان بُعدي غيرمادي به نام روح دارد و يا تمام آنچه اتفاق افتاده، توهم و خيالي گذرا بوده است؟ به عقيدۀ ما، تجارب نزديک به مرگ، تنها قادر است بر وجود حيات پس از مرگ دلالت کند؛ اما ويژگي‌ها و جزئياتي که از اين طريق در اختيار ما قرار مي‌گيرد، به نقايصي دچار است که پذيرش آنها را با مشکل مواجه مي‌کند.

احسان الهی ظهیر از نویسندگان معروف پرتلاش وهابی در رد عقاید شیعه است. وی در آثار متعدد خود وجود امام دوازدهم شیعیان را موهوم دانسته و بر این باور است که امام حسن عسکری علیه‌السلام فرزندی ندارد. او برای اثبات ادعای خود از روایات نقل شده از کتب شیعه و دیدگاه‌های اندیشمندان شیعی استفاده می‌کند. در این نوشتار دیدگاه ایشان و روایات و دیدگاه متکلمان شیعه نقل شده توسط ایشان مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد و مشخص می‌شود که نحوه استناد ایشان به این دسته از روایات و کتب شیعی صحیح نیست. همچنین در ادامه با توجه به روایاتی که از کتب معتبر اهل سنت نقل شده و به همراه ضمیمه کردن وقایع تاریخی منقول در کتب تاریخی، این نتیجه به دست می‌آید که وجود امام مهدی عجل الله امری موهوم نیست و هم از نظر شیعی و هم از نظر اهل سنت، امام حسن عسکری علیه‌السلام دارای فرزند هستند که همان مهدی منتظر در نزد شیعه است.

لزوم افضلیت به معنای برتری، یکی از شرایط امامت در مکتب تشیع است. برخی اهل‌سنّت نیز همچون شیعه در این باره می‌اندیشند. مدعای اصلی آن است که امام باید برتر از افراد امتش و یگانۀ روزگار در دوران امامتش باشد. اما پرسش اصلی نگارنده در این نوشتار، از جنس دیگری است. نویسنده به دنبال تعیین گسترۀ افضلیت امام _ با محوریت امامت عامه، نه فقط امامان اهل‌بیت علیه السلام _ است. این‌که امام باید افضل و برتر از دیگران باشد، سخنی است و این‌که او باید در چه اموری افضل باشد، سخنی دیگر که همین، دغدغۀ نویسنده در این مقاله است. دیدگاه‌های متنوع و متفاوتی از متکلمان شیعی ارائه شده است که خالی از ابهام نیستند. در این نوشتار، اشاره‌ای کوتاه به لزوم افضلیت امام شده، آن‌گاه با روش عقلی _ نقلی بر تبیین گسترۀ افضلیت امام تمرکز شده است. بر اساس مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش، امام باید در آن اموری برتر از دیگران باشد که برای همان امور به امامت برگزیده شده است؛ هرچند امامان اهل‌بیت علیه السلام در امور دیگری نیز سرآمد دیگران هستند.

مسئلۀ تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد از مسائل بین رشته‌ای میان کلام و فقه است. در این باره، اندیشوران شیعه با اشاعره ـ که بر عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد پافشاری می‌کنند ـ اختلاف نظر دارند، از سوی دیگر خود نیز، یکسان نمی‌اندیشند. برخی بر تبعیت مطلق احکام از مصالح و مفاسد تأکید دارند و برخی نیز تبعیت نسبی احکام از مصالح و مفاسد را باور دارند. آنچه این نوشتار در پی آنهاست، در پی نشان‌دادن تأثیر مبانی کلامی در حل این مسئله است. به نظر می‌رسد برای حل این مسئله باید تکلیف خود را با چهار مبنای مهم کلامی و عقلی روشن کنیم: حسن و قبح ذاتی یا شرعی؛ عدل الهی، هدف‌مندی خداوند در افعال و استحالة ترجیح بلامرجح. نویسنده با نشان دادن چگونگی تأثیر این مبانی در حل این مسئله، در نهایت نظریۀ تبعیت مطلق احکام از مصالح و مفاسد را برگزیده است.