جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مواجهۀ محققانه با چالش ها ی متأثر از نظریه‌های نو اندیشانه در تفسیر قرآن در دورۀ معاصر امری مهم و ضروری است. در این مقاله مبانی فهم و تفسیر قرآن از نگاه محمدحسین طباطبایی و محمد مجتهد شبستری، که آنها را به‌ترتیب نمایندۀ رویکرد ‏سنتی و نو‏اندیشانه به قرآن می‌توان دانست، توصیف و مقایسه شده‌است. نتیجۀ نهایی تحقیق نشانگر آن است که مبانی فهم و تفسیر قرآن در آرای آنها در محور های چهارگانه ی نقش مؤلف، متن، مفسر و زمینه در فرایند فهم و تفسیر قرآن، دارای 11 وجه اشتراک و 13 وجه اختلاف است و آرای آنها حدود 45 درصد اشتراک و 55 درصد اختلاف دارند. اهم اشتراک آرای آنها در «نقش قصدیّت و تعیّن بخشی معنای الفاظ از سوی مؤلف»، «پیوند های معنایی و فهم پذیری قرآن»، «ضرورت استنطاق متن»، و «نقش سیاق و فضای نزول در فهم قرآن» است. همچنین آنها در «متافیزیکی یا بشری بودن زبان قرآن»، «ثبات معنای متن یا قرائت‌پذیری آن»، «بررسی سمانتیکی یا هرمنوتیکی قرآن برای کشف مراد مؤلف»، «نقش دورِ هرمنوتیکی» و «نقش استنطاق، پیش دانسته ها، علاقه و انتظارات مفسر در فرایند فهم و تفسیر قرآن» اختلاف نظر دارند.

یکی از مباحث کلامی، بحث رؤیتِ خداوند، خاصّه در روز قیامت است که اشاعره و امامیه در آن اختلاف نظر دارند؛ اشاعره جواز رؤیت در روز قیامت، در مقابل امامیه به عدم آن معتقدند؛ هر کدامِ این دو با استدلال بر آیات شریفه: «مرا نخواهى دید لیکن به‌سوى کوه بنگر که اگر بر جاى خود آرام گرفت مرا خواهى دید» (143/اعراف)، «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ ...» (23/قیامت) و: «لاتدرکه‌الابصار و هو یدرک‌الابصار...» (103/انعام)، در صدد اثبات دیدگاه خویش بر آمده‌اند. در این مقاله دیدگاه کلامی فخر رازی، تحلیل و بررسی شده، و سعی گردیده میزان تأثر و تأثیر از فلاسفه و متکلمان قبل و بعد در نوع نگاه وی و نقد‌های وارده بر دیدگاه رازی، مشخص و دیدگاه نهایی وی که کشف و رؤیت قلبی است و اختلاف چندانی با امامیه ندارد روشن می‌شود.

در آثار و زندگی سهروردی دلایل و شواهدی موجود است که از آن می‌توان به ارجحیت حکمت عملی بر حکمت نظری دست یافت. پیش از سهروردی، حکمت نظری نسبت به حکمت عملی، بخصوص در فلسفه مشایی، دارای ارجحیت بود؛ اما سهروردی با اتخاذ روش ذوقی در کنار روش بحثی و تقدم قایل شدن بر این روش و انتقاد از مشائیان در پرداختن بیش از حد به روش بحثی، حکمتی را بنیان نهاد که در آن با توجه به ارتباط مستقیم روش ذوقی با عمل، تقدم از آن حکمت عملی است و این تقدم، بالشرف است نه زمانی. ریاضت و ارتباط با عالم مثال، جزء جداناشدنی حکمت عملی سهروردی است. حکمت او حکمتی وجدانی و عرفانی است که حکیم به صورت عینی، تجربه‌کننده حقایق است. از این جهت می‌توان سهروردی را فیلسوفی تجربه‌گرا نامید، تجربه‌ای وجدانی و شهودی و عرفانی. این تقدم در اندیشه‌های مکتوب و زندگی عملی او بررسی شده‌است.

طبیعت یا محیط، هستومندی سیستماتیک حاصل از تعامل میان هستومندهای تشکیل‌دهنده‌ی آن است که در طول زمان نیز تغییر می‌کنند. تا پیش از داروین تأکید اندیشمندان بر همکاری میان فرد جاندار با محیطشان مبنای نظریه‌های تبیین‌کننده بوده است حال آن‌که داروین رقابت میان افراد را بر مبنای نظریه‌ای اقتصادی به عنوان پایه‌ی تبیین‌های خود برگزید. بنابراین سنگ بنای نظریه‌ی داروین بر رقابت میان هستومندهای زیستی بنا شد و در این رویکرد هر گونه تعاملی میان هستومندها بر پایه‌ی رقابت میان هستومندهای سطح بالاتر توضیح داده می‌شود. این امر و عدم وجود نظریه‌ی وراثتی مناسب در زمان داروین سبب شد تا نظریه‌ی تکاملی‌اش همانند دیگر نظریه‌ها با مشکلاتی در تبیین برخی از رویدادهای زیستی مواجه گردد. رویکردهای تعاملی (همکاری) یا تقابلی (رقابت) به تنهایی نمی‌توانند مبیّن کامل و یکپارچه‌ای برای واقعیت‌های زیستی تلقی شوند. به‌نظر می‌رسد هم‌زمان با این‌که رابطه‌ی اساسی میان هر هستومند زیستی با محیط پیرامونش تعامل و همکاری است، تقابل و رقابتی میان برخی هستومندها به‌ویژه هستومندهای به شدت شبیه برای برقراری ارتباط بهتر با محیط پیرامونشان نیز برقرار است.

تحقیق حاضر متمرکز بر بررسی موضع هایدگر در قبال تأثیر مرگ‌اندیشی بر زندگی اصیل و نسبت میان مرگ، زندگی و اصالت است. برای نیل به این هدف از روش توصیفی تحلیلی استفاده شد. دغدغه‌ی هایدگر پرسش از هستی با تحلیل بنیادین دازاین به‌مثابه‌ی زندگی محض در ساحت هستن به‌سوی مرگ است. اندیشیدن به مرگ بافهم ایستاده در نیست بودن دازاین و همچنین سایر مفاهیم بنیادی ازجمله اضطراب، وجدان و اصالت پیوند عمیق دارد. رهایی از ابتذال زندگی روزمره مبتنی بر نقطه‌ی عطف انتخاب وجه اصیل دازاین، یعنی مرگ است. مرگ عنصر فهم دازاین و وجدان نیز عنصر فهم اصالت در زندگی است. در این میان اضطراب پیش شرط اصالت و کاشف حجاب مرگ است. در تفکر هایدگر، جستجوی وجه اصیل دازاین با اتکا به مرگ و تاکید بر انتخاب فردی به دور از وجدان نااصیل کسان مشهود است. بنابراین، در هوش ستبر او، مرگ‌اندیشی از واجب‌ترین امور در ساخت زندگی اصیل است. اما رویکرد او نسبت به مرگ‌ به‌منزله‌ی آغاز یا پایان زندگی، پدیده‌ی اصالت در دنیا یا آخرت و همچنین زندگی اصیل در اینجا یا آنجا، زمینه‌ساز نگاهی متفاوت به سنت متافیزیکی گذشتگان است.

کلید فهمِ فلسفه متأخرِ ویتگنشتاین توجه به پژوهش‌های دستور زبانی است. این مفهوم از دستور زبان، متفاوت از کاربرد سنتی است و به زبان از آن جهت که نظامی از علائم است التفاتی ندارد. با این رویکرد ماهیت گزاره‌های دینی ویژگی خاصی پیدا می‌کند که با دیگر مقولات معرفتی متفاوت است. گزاره‌ها از منظر ویتگنشتاین به دو دسته «قابل تعویض» و «غیر‌قابل تعویض» تقسیم می‌شوند که گزاره‌های دینی از نوع «غیرقابل تعویض» هستند؛ بنابراین قابل تبیین یا تفسیر با جملات دیگر نیستند. همچنین ماهیت زبان دین «باطنی» است و فقط در باطن خودش معنا می‌یابد و مانند گزاره‌های «خارجی» با کمک گزاره‌های دیگر معنای واضح‌تری پیدا نمی‌کند. بنابراین ارتباط گزاره‌های دینی با دیگر گزاره‌ها مانند گزاره‌های علمی قطع می‌شود. هرچند مقولات دینی به نحو معنادار در حوزه دین استعمال می‌شوند شئونی غیر از مطابقت با واقع یا صدق‌ و کذب-پذیری دارند. با توجه به اهمیت زبان دین در فهم مسائل دینی، در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به دو سوال اصلی پاسخ می‌دهد: شأن شناختی یا ناشناختی زبان دین از منظر ویتگنشتاین چگونه است؟ از منظر طباطبایی چه نقدهایی بر این دیدگاه وارد است؟ بر این اساس پس از بررسی ویژگی‌های زبان دین از منظر ویتگنشتاین به تبعات آن با آراء طباطبایی پرداخته می‌شود.

مقاله حاضر دیدگاه یکى از فیلسوفان دین، ویلیام آلستون، را در دفاع از منزلت معرفتى تجربه دینى بررسى مى کند. توجیه و توجیه معرفتى در معرفت شناسى آلستون از جمله مباحث مقدمى در این مقاله است. نویسنده براى بررسى رویّه اى که به تکوین باورهاى دینى منجر مى گردد، رشته استدلال هایى را پى مى گیرد که در آن آلستون به مقایسه رویه ادراک حسى و رویه ادراک دینى از منظر توجیه معرفتى مى پردازد. وى پس از طرح دو تلقى از توجیه معرفتى (تلقى سنجش گرانه و تلقى دستورى) نشان مى دهد که رویه ادراک حسّى تنها براساس تلقى حداقلى از توجیه دستورى مى تواند موجه باشد; سپس رویه ادراک دینى (مسیحى) را به محکِ این تلقى از توجیه معرفتى زده و نتیجه مى گیرد که این رویه معرفتى نیز، مانند دیگرى، واجد چنین توجیهى است و تجربه دینى مى تواند تحت شرایطى، پاره اى از باورهاى دینى را موجه کند; با این قید که چنین توجیهى در بادى نظر ممکن است با دلایل معارض قوى تر، ملغى یا تضعیف گردد.

اختفای الهی از نظر جان شلنبرگ معنای خاصی دارد و ناظر به کمبود شواهدِ تجربی در تأیید وجود خداوند است. از نظر او وجود ناباورانِ منطقی یا لاادری‌گرایان بهترین شاهد بر این ادعا محسوب می‌شود. شلنبرگ بر این اساس اختفا را نقیضِ عشقِ مطلق الهی و در نهایت شاهدی بر نبود خداوند می‌داند. اما مفاهیم لاادری‌گری و عشق به‌عنوان دو نقطۀ ثقل این برهان در نظام الهیاتی هانری کربن دارای معانی متفاوتی است. توجه به این معانی و ارائۀ یک صورتبندی تحلیلی از آن، شاید سنگ بنایی برای تبیین اختفای الهی از منظری متفاوت و بدیع باشد و نقدی بر برهان اختفای الهی قلمداد شود. از نظر کُربن اِشکال خداباوری عقلی تقلیل قوای ادراکی به دو قوّۀ حس و عقل، در کنار بی‌اعتنایی به نقشِ شناختی قوّۀ خیال و حذف جهان واسطِ مثال از مراتب عالم است که این مسئله سبب شده است که بشر در فهم غیبِ (باطن) عالم - در اینجا خداوند- دچار لاادری‌گری شود. راه‌حل بدیع کربن برای غلبه بر این بحران معرفتی، احیای جایگاه شناختی قوّۀ خیال و عالم متناظر با آن بود. در این نوشتار تلاش می‌شود که از طریق معرفی اندیشۀ تجلی عرفای اسلامی در آثار کربن، مسیر بدیعی در شناخت خداوند ترسیم و از این طریق در کفایت تلاش‌های لاادری‌گرایان تشکیک شود.

بحث‌های فلسفی پیرامون موضوع مشکل سطح انتخاب در انتخاب طبیعی که منجر به ارائة نظریات انتخاب گروه و چند سطحی گردید گویا جنبش کاربست نظریة تکامل در دیگر حوزه‌های معرفتی را علاقمند به تبیین امور مردم ‌شناختی کرده باشد. از این میان اما تلاش‌های ویلسون برای تبیین سازگارانة دین تحت تاثیر نگرش ارگانیسمی به اجتماع بشری و بر مبنای نظریة تکامل یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات روزآمد این حیطه تلقی می‌شود. از منظر او بر اساس مفهوم ارگانیسمی گروه‌های دینی و نظریة تکامل می‌توان فرضیه‌ای علمی مطرح کرد که دینداری در آن به عنوان یک صفت سازگارانة گروه دینی لحاظ شود. اگرچه ویلسون در نوشته‌هایش برای این فرضیه شواهدی مطرح می‌کند اما نه تنها کاربست نظریة تکامل در دیگر حوزه‌های معرفتی خالی از انتقادهای شکلی و محتوایی نیست بلکه شواهد تبیین‌های سازگارانة وی نیز با ارائة نظریه‌های جدی رقیب به چالش کشیده شده است.

استفاده از صفت حکمت الهی در استدلال‌های متکلمان به‌صورت مستقل یا به‌عنوان مبنایی برای اصلی دیگر، رواج بسیاری داشته است. نویسندگان، استدلال‌های لاهیجی را که بر این صفت مبتنی هستند، با روش تحلیل منطقی نقد و بررسی می‌کنند. استفاده از این صفت، دستکم در پاره‌ای از موارد، ناصحیح است و استدلال‌ها به‌لحاظ منطقی منتج نیستند. به‌نظر می‌رسد غالباً استفادۀ از این صفت به‌صورت پسینی بوده و تنها به‌منظور مستدل کردن عقلیِ گزاره‌های نقلی، به این روش تکیه شده است. به‌علاوه آنکه اظهار نظرِ در این مسئله، مستلزم علم باطنی و کامل نسبت به زوایای هستی و علت غایی جهان خواهد بود. وجود موارد نقضِ فراوان نیز که مطابقِ با همین مبنا، قاعدتاً باید از سوی خداوند محقق شده باشد، اما در واقع محقق نشده است، دلیل دیگری بر نادرستی این مبنا خواهد بود. شایان ذکر است که بحث مقاله، در مقام ثبوت و واقع نیست؛ چرا که با ادلۀ قطعیِ عقلی، تمامیِ افعال الهی، در نهایت حکمت هستند؛ بلکه بحث در مقام کشفِ آن حکمت و فهمِ عقلِ پر از محدودیت و نقص انسان نسبت به آن مصادیق است.