جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم در بردارنده مفاهیم آسمانی مختلفی است که توجه و تحقیق را در تمامی جوانب آن می‌طلبد. یکی از بخش‌های مهم قرآن کریم داستان‌های عبرت‌آمیز آن است که از دل حقیقت و واقعیت سرچشمه گرفته‌اند و برای هدایت انسان حائز اهمیت فراوان است. در این میان تحقیق در شخصیّت‌های داستان‌های قرآنی مهم به نظر می‌رسد. قرآن کریم در ذکر نام‌های اشخاص، که اصطلاحاً اعلام نامیده می‌شوند از دو گونه‌ی تعبیری بهره برده است؛ گاهی نام شخصیّت‌ها را ذکر می‌کند و گاهی بدون این‌که تصریح نماید، با اشاره‌ای خاص آن شخصیّت‌ها را معرفی می‌نماید. این تحقیق بر آن است تا با روش کتاب‌خانه‌ای و نرم‌افزاری به بررسی علم‌های غیر مصرّح یاد شده در قرآن بپردازد و پس از یافتن مصادیق آن‌ها در کتاب‌های تفسیری و روائی به بررسی شیوه معرفی آن‌ها پرداخته و در پایان دلالت‌ها و حکمت‌های این‌گونه معرفی را مورد تحلیل قرار دهد. اعلام غیر مصرّح در دو بخش اصلی صالحین و غیر صالحین تقسیم می‌شوند که در کنار صالحین به برخی از شخصیّت‌ها اشاره می‌شود که نمی‌توان به صورت قطعی صفت صالح بودن یا غیر صالح بودن را نسبت داد و به عنوان شخصیّت‌های مبهم به آن‌ها اشاره رفته است. این پایان نامه در مجموع به شصت و هفت مورد از اعلام قرآنی پرداخته است. قرآن کریم برای معرفی نمودن اعلام غیر مصرّح از شیوه‌هایی هم-چون اسم موصول، مضاف و مضاف الیه، نعت (صفت)، نقل قولِ آن عَلَم و اشاره ضمنی بهره برده است. هر کدام از این روش‌ها در جایگاه خود دربردانده‌ی معانی خاصی است که می‌توان به مدح، ذم، اشاره به وظیفه و عملکرد شخص، نسبت دادن وی به شخص یا شیء خاص، تشویق، رعایت سیاق داستان و ... اشاره کرد.

عدالت از جمله مفاهیمی است که اهمیت و بزرگی آن بر همه افراد بشر نمایان است. انسان از زمانی که خود را شناخته به ضرورت حضور ارزشمند عدالت، برای تعالی خود و اجتماعش پی برده است. مسأله عدالت در میان ادیان الهی و اندیشمندان اسلامی نیز از مباحث مهمّ و دغدغه‌های اصلی بوده است؛ و در این میان، امام علی (ع) در بین حاکمان تاریخ بیشترین اهتمام را نسبت به عدالت داشته است. خصلت رفع ظلم و ستم و برپایی عدالت با اندیشه‌ی امام (ع) پیوندی ناگسستنی دارد. ایشان حتی در ساده‌ترین و کوچک‌ترین کارها نیز مسأله‌ی عدالت را در نظر داشته و منافع نزدیکان خویش را به دلیل حفظ عدالت نادیده می‌انگاشت. مطالعه در کتاب ارزشمند نهج‌البلاغه گویای این مطلب است که امام (ع) در جنبه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و هم‌چنین اصول اعتقادی (توحید، نبوت، معاد) اصل عدالت را مدّ نظر داشته و به آن توجه ویژه کرده‌است. در قرآن نیز آن‌جا که مبنای عدالت، توحید است بیان می‌دارد که یگانگی خداوند به عدالت ختم می‌شود و آن‌جا که مبنا نبوّت است، اثبات می‌کند که هدف از آن اجرای عدالت است و بالاخره در آن‌جا که مبنا معاد است، ذکر می‌کند که خلقت آدمی، عبث و بیهوده نیست زنده کردن او در جهان دیگر و حسابرسی به اعمالش عین عدالت است. نوشتار حاضر به بررسی مبانی اعتقادی عدالت در نهج‌البلاغه که شامل اصول توحید، نبوّت و معاد است پرداخته، سپس شواهد قرآنی آن را تعیین نموده‌است. لازم به ذکر است که کلام حضرت در باب توحید، نبوّت و معاد در قالب خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها بسیار گسترده بوده و نگارنده تنها، سخنانی را که مرتبط با عدالت است، بررسی نموده‌است.

این رساله با عنوان «بررسی تطبیقی امامت دردوتفسیرالمناروالمیزان»پژوهشی است بر مسئله امامت که یکی از مسائل کلامی میان شیعه و غیر شیعه می باشد؛در این تحقیق مبانی فکری دومفسر بزرگ عالم اسلام،علامه طباطبایی مفسرالمیزان و رشید رضا مفسرالمنار، نسبت به این مسئله مورد دقت قرار گرفته است و رویکرد هر یک از این دومفسرمورد تحلیل قرار گرفته است.نخست تفسیری ازآیات امامت که شامل آیه ابلاغ،آیه اکمال،آیه ولایت،آیه ابتلاوآیه اطاعت و.. ذکر شده است و سپس دیدگاه مفسرانی غیر از این دو مفسر در مورد آیه بیان شده وبعد دیدگاه رشید رضا که بیشتر در قالب شبهه بر آیات امامت است ،بیان گردیده ومورد بررسی قرار گرفته ودر نهایت پاسخی که علامه به این شبهات ابراز داشته ،بیان گردیده است .یکی از تمایزات کار این رساله تطبیق دو دیدگاه و بیان اختلاف نظرها در دید دو مفسر مزبور است که اغلب در کارهای مشابه کمتر به چشم می خورد. از جمله نتایجی که ازاین پژوهش به دست آمده این است که مبانیمرحوم علامه در مسائل امامت،منطبق بر آیات وروایات معصومین (ع)است که مورد تایید می باشد ،درحالی که شبهاتی که از سوی رشید رضا مطرح شده بیشتر به تعصبات مذهبی بر می گرددتادلایل عقلی ونقلی.

خاستگاه اصلی مفهوم گناه، در ادیان وحیانی است. معنای عامی که در ادیان مذکور برای گناه مطرح شده، تخلف از اراده و خواست خداوند است. خداوند دارای قدرت و اراده‌ی مطلق است و اراده‌ی او در شریعتش متجلی می‌شود، تخطی از شریعت، تخطی از فرمان خداوندی به حساب می‌آید. گناه با توجه به زمینه و انگیزه‌های آن به دو نوع صغیره و کبیره تقسیم می‌شود، که گناهان صغیره پیامدهای کمتری نسبت به گناهان کبیره دارند. گناه کبیره گناهی است که سبب دور شدن از خداوند می‌شود و در اسلام شخص گناهکار را محکوم به دوزخ شده و در دین مسیحیت شخص مرتکب گناه کبیره فیض خداوند را از دست می‌دهد. در قرآن و انجیل توجه زیادی به موضوع گناه کبیره شده و این حاکی از اهمیت آن در این دو کتاب می‌باشد. شایان ذکر است که به تعداد گناهان کبیره در دو کتاب یاد شده اشاره نشده و بعدها شارحان و اندیشمندان دو دین اسلام و مسیحیت، ملاک‌هایی را برای تعیین آن‌ها مشخص کرده‌اند. در خور توجه است که مبحث گناه کبیره در انجیل به یکباره شکل نگرفته، بلکه به مرور زمان تفاسیر و تعالیم آباء اولیه‌ی کلیسا در شکل گیری آن موثر بوده است. در انجیل تعداد این گناهان را هفت عدد که شامل: «غرور»، «حسد»، «خشم»، «تنبلی»، «طمع»، «شکم پرستی»، «شهوت» می‌باشد تبیین و تثبیت کرده وآن‌ها را ریشه‌ی تمام گناهان می‌دانند، به طوری که پاپ «گرگوری» آن‌ها را رسماً در شمار دگماهای مسیحیت و کلیسا در آورد و مورد پذیرش همه‌ی مسیحیان قرار گرفت، ولی در قرآن، همچنان میان علما و دانشمندان علوم اسلامی اختلافنظرهای زیادی درباره‌ی تعداد آن‌ها وجود دارد و در زمینه‌ی فهرستی ثابت از آن‌ها به نتیجه‌ی قطعی و مورد توافقی نرسیده‌اند. این هفت گناه کبیره در انجیل و قرآن با توجه به آیات و تفاسیر مربوط به آن‌ها، سنجیده می‌شوند و نقاط اشتراک و موارد اختلاف آن‌ها به این طریق آشکار می‌شود. نکته‌ی دیگر این است که آن چه میان دو کتاب آسمانی مطرح شده بیشتر موارد اشتراکی بوده که خود حاکی از این است که دو کتاب آسمانی از یک منبع الوهیت سرچشمه گرفته‌اند.

صاحب تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن ضمن گردآوری روایات مربوط به آیات قرآنی به داوری و نقد روایات و اخبار تحت عنوان "بحث روایی" پرداخته است. ما نیز به جهت گسترش فرهنگ حدیثی و توجّه دادن هر چه بیشتر دانش پژوهان و تشنگان علم و معرفت به محتوای این تفسیر قیّم با نقد و بررسی و مطالعه آن روایات، در صدد پاسخ به این پرسش برآمدیم که آیا علامه طباطبائی به علم رجال در مباحث روایی توجّه کرده است، یا نه؟ چنانچه توجّهی نداشته است، کدام روش را در نقد و پذیرش و رّد حدیث به کار گرفته وبه آن توجّه کرده است؟باید گفت که علی رغم مطرح کردن روایت در این کتاب و آمدن روایاتی با برخی از رجال ضعیف ایشان به آن احادیث استناد کرده است زیرا از نظر علامه ضعف سند هیچ گاه یک ملاک مستقل برای ضعف روایت نیست و بیش از آن باید به متن و ملاک‌های آن توجّه داشت هر چند که این عدم توجّه به سند به صورت مطلق نیست و در پاره‌ای موارد به سند و بررسی آن نظر داشته است. با این وجود با مراجعه به مستندات روایی المیزان با احادیث بدون سند و یا دارای سند ضعیف برخورد خواهیم کرد.

در آیات قرآن، افراد و گروه‌هایی ملعون خوانده شده‌اند. سر سلسله ملعونان و رانده شدگان از رحمت الهی، ابلیس است؛ رد دعوت ابلیس و ماندن در چارچوب دین، نیازمند شناخت مرزهای ممنوعه‌ای که مستلزم لعن ودوری ازرحمت الهی است، می‌باشد. از آن‌جا که عالم دنیا، عالم اسباب و مسببات است و نوع سبب‌ها قابل تکرارند شناخت علل لعن ضرورت می‌یابد چرا که خروج از دایره رحمت الهی آثار و پیامدهایی منفی و دردناک را در دنیا و آخرت برای ملعون به دنبال دارد که گاه فقط فرد به آن پیامد مبتلا می‌گردد وگاه یک گروه و یا تمام افراد جامعه و یا امت را فرا می‌گیرد، مانند قوم عاد و فرعونیان. تبیین قالب دین‌مداری و عمل به باید ها و دوری از نباید های الهی، برکاتی ارزشمند همچون تکامل معنوی و حفظ امنیت جامعه را به دنبال دارد. این نوشتار با هدف تبیین مرزهای ممنوعه و تعریف لعن، شناخت علل و آثار و مصادیق لعن را در فرهنگ انسان‌ساز اسلام با محوریت آیات قرآن بیان می نماید. نگارنده در ابتدا به مفهوم شناسی لعن پرداخته سپس در فصول بعدی به ذکر علل، آثار و مصادیق آن پرداخته؛ مثلا از علتهای لعن بر اهل کتاب،کتمان حق، خیانت، سازشکاری با مشرکین علیه مسلمین با اینکه قدر مشترکشان با مسلمانان به مراتب بیش از مشرکین بود؛ همچنین از علتهای لعن بر کفار تکذیب، اصرار بر کفر، ایجاد شبهه؛ در مورد دروغ گویان نیز، تجاوز و محو آثار و نشانه های پیامبر(ص) را می توان نام برد؛ در مورد آثار لعن می توان به توفیق هدایت، دوری از خلود در آتش، نبودن در حزب شیطان و ایمان به اولیای الهی را نام برد؛ و در مورد مصادیق لعن می توان به اهل کتاب، کافران، دروغ گویان، افراد مرتد و ...اشاره کرد.

در میان کتاب های تفسیری که به منظور شفاف سازی معنا و تبیین و توضیح مفاهیم بلند قرآن کریم، نگاشته شدند و مفسران در آنها با بهره بردن از روش های گونه گون از جمله روایی یا اثری، علمی و ... به تفسیر آیات الهی پرداخته اند؛ تفسیر نور الثقلین حویزی به سبب این که از احادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمه (علیهم السلام) بهره برده و با توجه به این که آن بزرگواران به سبب پیوندشان با قرآن کریم معتبرترین تفسیر را از این کتاب الهی ارائه دادند، شایسته و در خور توجه و عنایت می باشد.رساله پیش رو با در نظر داشتن نکات مذکور، به بررسی این تفسیر پرداخته است. در این بررسی کوشش نمودیم در چندین بخش زوایای این تفسیر گرانقدر را برای قرآن پژوهان پدیدار نماییم. در بخش متن تفسیر، با یافتن آیات و مشخص ساختن سوره و شماره آیه شان به ترجمه متن پرداختیم و در خلال آن، چنانچه واژه ای دشوار می نمود؛ آن را از بین کتب لغت و دیگر کتب مربوط بدان بیرون آورده و تبیین نمودیم. بخش دیگر رساله به بررسی روایات می پردازد و هدف این قسمت آن است که هر حدیثی به لحاظ سند و متنش مورد مداقه قرار گیرد و تفاوت هایی که در سند و متن سایر کتب حدیثی بویژه منبعی که حویزی از آن حدیث را بر گرفته است، آشکار سازد. این بخش بسیار حائز اهمیت است؛ چراکه تفاوت های مذکور –همانطور که در متن رساله به آن ها اشاره شده و گاهی اوقات بسیار فاحش می باشد- در به اشتباه افکندن مطالعه کنندگان این تفسیر و دور ساختنشان از مراد و مقصود؛ بی تاثیر نمی باشد. بخش نهایی؛ رجال هر حدیث را از میان کتب رجالی معرفی نموده و این نتیجه را به خواننده منتقل می سازد که بی شک، احادیثی که در آنها از شخصیت های رجالی مذموم و یا مبهم یاد شده؛ جای تأمل دارند و گاه سبب طرد آنها می گردد. از سویی دیگر، آن دسته از احادیث که رجالشان ثقه و به عبارتی معلوم الحال است از درجه اعتبار بالا برخوردار می باشد.

در جای جای احادیث و اخبار، اشاراتی یافت می شود که بر فارسی دانی و فارسی گویی ائمّه اطهار دلالت دارد گاه یکی از این بزرگان، سخنی پارسی شنیده و اظهار بی اطلاعی نکرده است، دیگری به زبان فارسی به مردی ایرانی پاسخ گفته (هر چند که گفتار وی نقل نشده)، بر زبان امامی دیگر، عبارات فارسی جاری گردیده که عین آنها را راویان ثبت کرده اند، و خلاصه گاه عبارات، مصطلحات و یا کلمات فارسی در درون حدیثی وارد گردیده. نگارنده کوشیده است در درجه نخست، همه این اشارات را گردآوری و مأخذشناسی کند و آنگاه به نقد و بیان صحت و سقم روایت بپردازد. هر چند که نقد روایات، موضوع اصلی مقاله نیست و در جای دیگر به آن خواهیم پرداخت.