جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روابط افراد و جوامع مسلمان با دیگر افراد و ملل مسلمان و غیرمسلمان از موضوعاتی است که در آیات قرآن کریم بدان پرداخته شده است. لزوم مرزبندی از مسائل مرتبط به روابط مسلمانان است در اسلام و آیات الهی بدان تأکید شده است. گاه مرزبندی در حوزه‌ی جغرافیایی و زمینی است؛ گاه در مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و دینی. با توجه به‌ضرورت مرزبندی اعتقادی، سیاسی و اجتماعی ایران اسلامی با دشمنان و لزوم اطاعت و تبعیت از قرآن کریم، پژوهش حاضر با استفاده از فرایند تحلیل مضمون و نرم‌افزار MAXQDA به بررسی آموزه‌های قرآنی در مرزبندی ارتباط ولایی پرداخته است. بررسی این آموزه‌ها بیانگر آن است که در آیات الهی درباره‌ی­ این موضوع چهار رویکرد اثبات، نفی، نهی و ذم وجود دارد. مضمون اثبات به دو مضمون فرعی جبهه‌ی حق و جبهه‌ی باطل قابل‌تقسیم است. جبهه‌ی حق شامل مضامین پایه خداوند، پیامبر(ص)، مؤمنان و فرشتگان می­شود و جبهه‌ی باطل شامل مضامین پایه‌ی شیطان، طاغوت، کافران، یهود و نصارا و ظالمان می­گردد. مضامین پایه‌ی نفی نیز شامل سه گروه غیرخداوند، کافران و مؤمنان غیرمهاجر می­شود. همچنین خداوند مؤمنان را از ارتباط ولایی با کافران، یهود و نصارا، مسخره و بازی­گیرندگان دین، افراد مورد غضب الهی و دشمنان خود و خداوند نهی می­فرماید و درنهایت، ولی قرار دادن شیطان و نسلش به‌جای خداوند و ولی قرار دادن کافران نیز درآیات الهی مورد مذمت قرار گرفته است.

یکی از رویکردهای مفسران عصری، با هدف کاربست و تطبیق آیات هم‌سیاق آیة اکمال در قرآن، رویکرد تفسیر فرهنگی است. برخی از مفسران با اشاره به تحولات گوناگون معنای نعمت ذیل این آیه، در طراحی الگویی ساختاری، برای اثبات معنای نعمت به معنی «ولایت الهی» تلاش کرده‌اند. پژوهش پیش‌رو با روش توصیفی ـ تحلیلی سیر تطور معنای نعمت را با تأکید بر آراء مفسران، به‌ویژه با نگاه عصری و تفسیر فرهنگی بررسی می‌کند. مهم‌ترین یافته‌های پژوهش حاکی است که مفسران در تفاسیر فرهنگی از طریق تأکید بر ضرورت تشریع احکام توسط پیامبر برچیده شدن پدیده نسخ بعد از نزول این آیه را نتیجه گرفته‌اند. لذا مانایی آموزه‌های قرآنی، اکمال دین و همچنین واکاوی شبکه ارتباطی آیات مراد از نعمت در آیة مذکور به‌معنای ولایت و تطبیق آن با ولایت امیرمؤمنان علی را به‌عنوان مصداق برتر تأیید می‌کند. از منظر نگارندگان این پژوهش، مبنای معناشناختی و مصداق‌شناختی نگره مذکور محل بررسی و بازاندیشی است. اختصاص و محدود کردن نعمت به مراسم حج به تضییع محتوا و پیام آیه می‌انجامد و تبعات عدم فهم دقیق‌تر آیه را به‌دنبال دارد. از جمله راهبردهای مفسران تفسیر فرهنگی، بیان معانی گسترده‌تر نعمت از جمله اسلام و شناخت با توجه به تفسیر روشمند آیات و اصل فرازمانی و فرامکانی بودن قرآن است.

متن ­کاوی سور قرآنی در جهت اخذ غرض سور، از جمله مباحث مهم در تفسیر آن­ها بوده که از دیرباز مورد تحلیل و بررسی اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. پژوهش حاضر با هدف کشف غرض سورۀ مبارکۀ احزاب سعی در ارائۀ سیاق درونی و تفهیم غرض اصلی سوره را داشته است. به منظور دست­یافتن به این مهم، این پژوهش با روش تحلیلی-توصیفی با رویکرد کتابخانه‌ای به تبیین و تحلیل سیاق و ساختار محتوایی و مضامین درونی و ارکان آن به منظور کشف غرض کاربردی سوره پرداخته است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که سورۀ مبارکۀ احزاب با توجه به مدنی بودن آن در دو بعد شناختی و کاربردی، دارای غرض منحصر به فردی است؛ چرا که در مرحلۀ مدنیّت اسلام به مرحله‌ای رسیده که افراد نیازمند تقویت ایمان و نمود یافتن آن در اعمال خود و به عبارتی به دنبال اتخاذ راهکار برای مسئله و موضوعی هستند. لذا غرض از این مهم در بعد بنیادی و شناختی «خداشناسی در پرتو ایمان راسخ و تقوا محوری» و نیز در بعد عملی و کاربردی دارای غرض «اطاعت از خدا و رسول او (انجام اعمال صالح) و پیروی ننمودن از غیر حق» بوده است.

مدخل «آدم(ع)» نوشته یکی از مستشرقان به نام «یوهانس پدرسن» (J. Pedersen) است که در دائرة المعارف اسلام به چاپ رسیده. این نوشتار به نقد و ارزیابی مدخل یاد شده پرداخته است با این هدف که بررسی آثار مستشرقان درباره آموزه‌های دینی به ویژه مباحث قرآنی، فضای فکری اندیشمندان غیر مسلمان را تا حدودی پیشِ دید مسلمانان قرار دهد. همچنین نقد و ارزیابی آثار یادشده نیز زمینة آشنایی افکار عمومی با اسلام ناب را فراهم می‌کند. نویسنده در این مدخل ابتدا با استناد به آیات قرآن، خلقت آدم، مذاکره خداوند با فرشتگان و دستور سجده به آدم، امتناع شیطان از دستور خداوند، نافرمانی آدم و حوا و سپس هبوط آنان از بهشت را بیان و سپس با استناد به روایات تفسیری و تاریخی اهل سنت و به ویژه منابع مستشرقان، داستان آدم(ع) را تبیین کرده است. یافته‌های پژوهش از عدم تسلط و اشراف علمی پدرسن بر منابع اسلامی -اعم از آیات قرآن و روایات اصیل- درباره داستان آدم(ع) و در نتیجه فهم ناقص و نادرست او حکایت می‌کند. عدم جامعیّت در استناد به آیات قرآن، عدم ساختاربندی در عناوین مدخل، تأثیرپذیری از اسرائیلیات، برداشت‌های سطحی و فاقد تحلیل، عدم توجه به تحریف‌ناپذیری قرآن و مراجعه محدود به منابع اصلی؛ مهمترین نقدهایی است که به مدخل آدم و دیدگاه‌های بیان شده در آن وارد است.

توجه و دقت‌نظر ادیان الهی به اصلاح اخلاق و رفتار انسان، ضرورت بررسی نقش عوامل محیطی، همخوان با دستورات قرآن کریم و نَهْج‌الْبَلاغَه را مضاعف ساخته است. در این راستا کشف اصول اعتقادی و عملی این دو کتاب گرانقدر، بایدها و نبایدهایی که در قبال عوامل محیطی برای اصلاح رفتار می‌بایست شکل گیرند را ترسیم می‌نماید. در این مقاله به روش توصیفی – تحلیلی، مبانی اکولوژیست قرآن و نَهْج‌الْبَلاغَه و نقش و تأثیر و اهمیت عوامل محیطی در اصلاح اخلاق انسان رصد شده است. علم اکولوژی، به تأثیرعوامل جغرافیایی و اجتماعی در افکار و اخلاق انسان می‌‌پردازد. مطابق کاربست اکولوژیست قرآن و نَهْج‌الْبَلاغَه، تأثیرات محیط طبیعی و اجتماعی، اصول بنیادین طبیعت انسان مانند اراده را دگرگون نمی سازند، ولی آداب و رسوم و قوانینی را به وجود می‌آورند که می توانند شئون حیات مردم را تحت‌تأثیر قرار دهند. از این رو، افرادی که در یک محیط نامناسب و آلوده زندگی می‌کنند از عفو و بخشش الهی به دور هستند و تنها راه رهایی و نجات آنان، خروج و ترک آن محیط دانسته شده است.

یکی از مهمترین مباحث مطرح شده در حوزه های معرفتی، شناخت شخصیت انسان می باشد. شخصیت، تبلور هماهنگ مجموع عناصر و فعالیت های درونی می باشد که مدیریت اصول بنیادین جهان درونی را در دست دارد. به همین علت انسان در میان پدیده های هستی در بالاترین جایگاه قرار دارد، او از خاک آفریده شده و دارای نیروی عقل و معجونی از نیروهای متضاد، اخلاط مختلف و احساسات متفاوت می باشد که شخصیت او را شکل می دهد. تحقق کمال و رسیدن به هر مرتبه از رشد شخصیت و نیز جلوگیری از هرگونه انحطاط و سقوط، در گرو شناخت ابعاد شخصیت، عوامل موثر در شکل گیری و سقوط آن می باشد. یکی از مهمترین منابعِ شخصیت شناسی، سخنان گهربار امیرالمومنین علی(ع) می باشد. حضرت(ع) شخصیت انسان را متشکل از دو بخش عقل و شهوت می داند که سعادت و شقاوت انسان بستگی به نوع استفاده از این دو بخش دارد. ایشان عوامل موثر در ایجاد شخصیت را سه عامل خانواده، محیط و اراده معرفی می نماید . امیرالمومنین(ع) عوامل زمینه ساز سقوط شخصیت انسان را در حوزه اعتقادات: عدم ایمان و غفلت ذکر می کند که سبب روی آوردن به هوای نفس و آرزوهای طولانی می باشد. افزون بر این در حوزه اخلاق: عُجب، تکبر، حسد، طمع و بخل و در حوزه عمل: ثروت اندوزی، ظلم و ستم و ابتلائات الهی را از جمله عوامل سقوط شخصیت انسان بر می شمرند.

«بینامتنیت» نظریه‌ای است که بر ضرورت وجود رابطه بین متون تأکید دارد و روابط بین متون و چگونگی ارتباط آن‌ها را مورد کنکاش قرار می‌دهد. کاربست این نظریه در حیطه قرآن و احادیث در تبیین پیوند عمیق قرآن و عترت مؤثر است. این پژوهش به روابط بینامتنی دعاهای صحیفه سجادیه در موضوع شیطان با قرآن می‌پردازد تا افق معنایی جدیدی از این دعا‌ها را ارائه دهد.روش مورد استفاده در این جستار، تحلیلی-اسنادی است. به نظر می‌رسد تعامل آگاهانه امام سجاد(ع) با قرآن زمینه سازش و هماهنگی میان متن پنهان و متن حاضر را فراهم کرده‌است. صحیفه سجادیه همچون قرآن در موضوع شیطان به اوصاف و عملکرد شیطان پرداخته است و در موارد زیادی درک عمیق دعاهای مربوط به دفع شیطان تنها در پرتو شناخت رابطه کیفی آنها با قرآن امکان‌پذیر نیست، با خوانش دقیق، دعاهای صحیفه سجادیه، به این نتیجه می‌رسیم که بیشترین شکل روابط بینامتنی قرآن با این ادعیه، به صورت نفی متوازی است که در آن، امام سجاد(ع) نوعی سازش میان متن پنهان و متن حاضر ایجاد کرده اند و تعاملی آگاهانه با آن پدید آورده اند.حضرت در دعاهای خویش با تکیه بر مضامین قرآنی از موضوعاتی چون دام‌های شیطان، کید و مکر شیطان، تزیین امور باطل توسط او، دور کردن شیطان با قدرت عبادت الهی، حفظ فرزندانش از شرّ شیطان، قرار نگرفتن در شمار دوستان شیطان و ... سخن گفته است.

بحث تناسب و پیوستگی متن قرآن پیشینه ای دیرین در سنت قرآن پژوهی مسلمانان دارد که پیوستگی و انسجام بین آیات سوره یکی از ابعاد آن و تعیین محور سوره راهی برای کشف این پیوستگی است. روش تحلیل محتوا یکی از روش‌های جدید است که در کشف غرض یا اغراض سوره و فهم آیات و دسته بندی آنها به ما کمک می‌کند. در این تحقیق با روش یاد شده مضامین فرعی، اصلی جهت گیری آیات ودر نهایت تحلیل کمّی وکیفی سوره یونس استخراج شده است. یافته های پژوهش به کشف موضوعات صفات خدا، مومنان، انبیا، مخالفان انبیا(مخالفان حق)، معاد، قران و اقوام کافر انبیا یا همان داستانهای سوره انجامید. درمیان موضوعات مطرح شده در سوره، مخالفان حق که با استناد آیات سوره همان مخالفان قرآن و نبوت هستند با 37 مرتبه تکرار و پس از آن انبیا با 25 مرتبه و مومنان با 13مرتبه پربسامد ترین موضوعات می‌باشند. بسامد گیری کلمات نشان می‌دهد واژگان "الله" و"رب" با84 مرتبه و"ایمان" با 26 مرتبه تکرار نشان از تأکید سوره برتوحید و صفات الهی دارد. تکرار واژگان "رب و الله" برای توصیف ربوبیت الهی است که در صدر اسلام مورد تردید مخالفان بوده و به دنبال آن مسئله ایمان به خدا وفرستاده اش توصیه شده است. قسمت عمده ای ازجهت گیریهای سوره، مربوط به اصول دین(توحید، نبوت و معاد)، است که در میان اصول دین، نبوت وتوحید در این سوره بیشترجلوه می‌کنند گویی از اصل توحید برای تبیین نبوت استفاده شده است. سایر جهت‌گیری آیات، شامل سنت های الهی و اخلاقیات می‌باشد. علاوه بر این در تحلیل کیفی، الگوهایی از صفات و سنت های الهی، انواع ایمان، خصوصیات مومنان، پاداش دنیوی و اخروی آنها، اوصاف و وظایف پیامبران و ثمره پیروی از ایشان، ویژگی‌های مخالفان، اوصاف قرآن ، معاد، اقوام کافر انبیا یا همان داستانهای سوره از مضامین آیات استخراج شده است.

تناسب میان آیات یک سوره بر مبنای غرض واحد، از ابعاد علم تناسب است. با توجه به این که سورۀ نازعات نخست با قسم­های مؤکدی به فرشتگان شروع می­شود، سپس به قسمتی از مناظر هول­­انگیز قیامت اشاره می‏نماید و در ادامه اشارۀ کوتاه و گذرایی به داستان موسی (ع) و سرنوشت فرعون طغیانگر دارد، سپس به نمونه‏هایی از مظاهر قدرت خداوند در آسمان و زمین تصریح می­کند؛ براساس این آشفتگی ظاهریِ موضوعی درسورۀ نازعات، ضرورت دارد تناسب و محور این سوره مورد بازشناسی قرار گیرد. لذا پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی ابتدا غرض سوره را با روش فحوای کلام سوره تعیین می­کند، سپس به بررسی تناسب میان آیات سورۀ نازعات با محوریت غرض آن پرداخته است و نشان می­دهد که آیات این سوره با محوریت غرض آن دارای وحدت موضوعی می­باشد که می­توان آن­را به دو صورت نمودار درختی و محتوایی به تصویرکشاند.