جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«عشق الهي» بن‌مايه عرفان ابن‌فارض و عرفان يوحنا را شکل مي‌دهد. جايگاه عشق در دستگاه عرفاني آنها به‌گونه‌اي است که هيچ آموزه‌اي را بدون عنصر «عشق» نمي‌توان يافت. عشق در تار و پود انديشه عرفاني آن دو حضور دارد. به اعتقاد ابن‌فارض و يوحناي صليبي، با جذب روح در عشق الهي، دسترسي به همه فضايل و کمالات الهي براي انسان ممکن مي‌شود. در دستگاه سير و سلوک عرفاني اين دو عارف، گذر از مقامات سلوکي بدون عشق ميسر نيست. علت و محرک ورود در وادي سلوک «عشق» است؛ همچنان‌که نهايت اين سير و تقرب به معشوق نيز با غرق شدن در عشقي بي‌پايان همراه است. عشق همانند هستي، حقيقتي يافتني است و در حيطه فهم، محصور و محبوس نمي‌شود. هر دو عارف از عشق به‌عنوان عطيه الهي ياد کرده‌اند که هم درد است و هم درمان. بهجت، معرفت‌بخشي، حيات‌بخشي، تهذيب، و ازلي بودن از ويژگي‌هاي مشترک عشق نزد آنان است. عشق است که انسان را از جهنم جدايي و غربت به مقام وصل و وحدت مي‌رساند. در اين مسير عشق و اتحاد، ابن‌فارض و يوحنا هر دو بر نقش انسان کامل تأکيد فراوان دارند که واسطه فيض و دستگير و صعوددهنده انسان‌هاست. در اين مقاله با روش تحليلي و مقايسه‌اي ديدگاه دو عارف را درباره عشق مورد بررسي قرار مي‌دهيم.

عرفان شناخت شهودي خداست که بي‌حجاب مفاهيم حاصل مي‌شود. چنين شناختي برتر از شناخت غايبانه‌اي است که از طريق برهان و استدلال به‌دست مي‌آيد. عالمان حوزوي و از جمله علامه مصباح يزدي يادآوري مي‌کنند که اين برتري نه به معناي برتري هر آن چيزي است که به «عرفان» معروف است و نه به معناي تنقيص شناخت‌هاي عقلي. از ديدگاه ايشان، اگرچه يافت شهودي يافتي عيني و بدون حجاب از حقيقتي سلوکي يا وجودي است، گزاره‌هاي عرفاني برآمده از شهودات عرفاني، براي غيرعارف،‌ نقل‌هايي هستند که معيار ارزيابي آنها بسته به نوع گزاره، عقل است و شرع. در اين مقاله به روش توصيفي ـ تحليلي ديدگاه علامه مصباح يزدي در مورد جايگاه عرفان و آسبب‌هاي احتمالي آن بررسي مي‌شود و به اين نکته اشاره مي‌شود که عقل نه فقط در فهم و ارزيابي گزاره‌هاي عرفاني کارآمد است، بلکه براي تشخيص طريقت سلوک هم لازم است.

انسان و مسائل مربوط به آن همواره معرکه آراي متفکران بوده است. تعريف انسان يکي از مسائلي است که انديشمندان مختلف به فراخور انديشه و فهم خود، بدان پرداخته‌اند. اين نوشتار به روش تحليلي ـ توصيفي کنکاشي است درباره تعريف انسان در ساختار انسان‌شناسي عرفاني از نگاه دو انديشمند بزرگ و تأثيرگذار جهان اسلام و مسيحيت؛ يعني ابن‌عربي و آگوستين. تعريف اين دو انديشمند از انسان، بسيار ويژه و متفاوت است. ابن‌عربي تعريف افلاطون از انسان را نادرست مي‌داند. تعريف او از انسان بر پايه انديشه «خدا» و «شناخت حق‌تعالي» استوار است. آگوستين چند تعريف از انسان ارائه مي‌کند که در يکي از آنها با تعريف افلاطون هماهنگ است؛ اما تعريف ديگر او نيز ناظر به انديشه خداست که در اينجا به ‌گونه‌اي با ابن‌عربي هماهنگ است. بااين‌حال تعريف اين دو از انسان، در ساختار انسان‌شناختي عرفاني خاص خود، تفاوت‌هاي بنياديني با يکديگر دارند.

ديونيسيوس آريوپاغي و عارفان مسلمان در مکتب ابن ‌عربي در عين اينکه در برخي کلمات خود به الهيات سلبي نزديک شده‌اند و خدا را بيان‌ناپذير و حتي معرفت‌ناپذير دانسته‌اند، بسيار از معرفت‌ خدا سخن گفته‌ و به‌نوعي بر الهيات ايجابي تأکيد داشته‌اند. از منظر ايشان، اين هر دو منظر مطابق با نفس‌الامر است؛ به اين معنا که حق در مقام ذات و با لحاظ عدم تجلي، شناخت‌ناپذير و از‌اين‌رو بيان‌ناپذير است و در موطن تجليات، شناخت‌پذير و بيان‌پذير مي‌باشد. عارفان مسلمان با تفکيک چهار مرتبة تنزيه، تشبيه، جمع تشبيه و تنزيه، و مرتبة فوق تشبيه و تنزيه، توانسته‌اند تحليلي غني‌تر از اين منظر عرفاني ارائه دهند. در اين تحليل، عارف با عبور از کثرات مادي و مثالي، به تعينات تنزيهي معرفت مي‌يابد و با شهود مرتبة وحدت و مشاهدة‌ سريان حق در تمامي مخلوقات، به تشبيه‌ راه مي‌برد. از اين منظر، عارف آن‌گاه که به تعينات ناظر است، تنزيه مي‌يابد و تشبيه؛ و آن‌گاه که به وجودي نظر مي‌كند که در همة اين تعينات تنزيهي و تشبيهي جاري است‌، جمع تشبيه و تنزيه مي‌يابد؛ و البته حقِ فراتر از همة تجليات و فراتر از وجود ساري در آنها را مقام تنزيه اطلاقي يا مقام فوق تنزيه و تشبيه مي‌داند.

سلوک، حرکت انسان براي رسيدن به خداست و حاصلِ رفتارها و ملکات نفس مي‌باشد. علم اخلاق در تلقي آيت‌الله مصباح، به رفتارهاي ارادي و صفات اکتسابي انسان به‌اعتبار ميزان قرب و بُعد آنها نسبت‌به خداي متعال مي‌پردازد. عرفان عملي علم منازل و مقامات نفس براي رسيدن به فناست. پس اخلاق اسلامي و عرفان عملي، در هدف تقارب دارند؛ اما تحليل نحوة سلوک براي رسيدن به هدف، در اين دو علم متفاوت است. ازاين‌رو سلوک در اخلاق و عرفان عملي نيازمند مقايسه است و مسئلة اصلي اين مقاله را تشکيل مي‌دهد. اين نوشتار ويژگي‌هاي اخلاق و عرفان عملي را توصيف مي‌كند و با روش مقايسه‌اي به تحليل جايگاه سلوک در آنها مي‌پردازد. برخي از مهم‌ترين يافته‌هاي پژوهش عبارت‌اند از: 1. علم اخلاق در موضوع و مسائل، گسترده‌تر از عرفان عملي، و در هدف مساوي با آن است؛ 2. حقيقت سلوک در عرفان عملي از ابتدا کاملاً هويداست؛ اما در اخلاق، سلوک به‌تدريج جايگاه خود را به دست مي‌آورد؛ 3. سلوک در نظرية اخلاقي آيت‌الله مصباح با سلوک عرفاني مشابهت زيادي يافته است.

اهمیت و ضرورت مسأله تمدن‌سازی بر پایه علوم اسلامی، از جمله عرفان اسلامی، جایگاه منحصر به فردی را برای آن رقم می‌زند. هدف این نوشتار نمایاندن ظرفیت‌هایی است که عرفان اسلامی در اعتلای تمدن اسلامی دارد. برای این منظور پس از مفهوم‌شناسی و طرح برخی مباحث زیربنایی در فصل اول، به ظرفیت‌هایی که عرفان اسلامی در هر یک از عناصر تمدن یعنی فرهنگ، هنر، علم و معرفت، اجتماع و سیاست دارد، به هرکدام در فصل جداگانه‌ای پرداخته شد. پژوهش حاضر در دو حیطه نظری و تحقق عینی، نقش آموزه‌های عرفانی را بررسی، و جایگاه این آموزه‌ها را در ابعاد گوناگون تمدن اسلامی تبیین نموده است. در حیطه نظری، با بررسی متون عرفان اسلامی و تحلیل محتوای گفته‌های عارفان، مبانی فکری آنان را در تمدن استخراج نموده و ظرفیت‌های بالقوه تمدنی عرفان را نمایان ساخته است و در حیطه تحقق عینی، آثار تاریخی مرتبط با سیره عملی عارفان را مورد پژوهش قرار داده و اثبات کرده که ظرفیت‌های عرفان اسلامی تنها در سطح اندیشه و نظر باقی نمانده بلکه تاریخ سیره عملی اهل عرفان الگوهای مناسبی را برای تمدن‌سازی پیش روی آیندگان قرار داده است. مهمترین آموزه‌های عرفان اسلامی که در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته و ظرفیت هریک از آنها در تأمین بخشی از نیازهای تمدنی و در نتیجه اعتلای تمدن اسلامی بررسی شد عبارتند از: آموزه وحدت وجود، اندیشه انسان کامل و ولایت او، جایگاه کشف و شهود، جایگاه باطن و اصالت آن، چینش نظام اسمائی، عبودیت و بندگی، آزادگی و فتوت، زهد، عشق و معنویت عرفانی؛ و مهمترین ظرفیت تمدنی که از این آموزه‌ها به دست آمد عبارتند از: فراهم آوردن زمینه وحدت و انسجام اجتماعی در بستر روابط انسانی عاشقانه، ایجاد بستر حاکمیت و جریان‌سازی سیاسی، تأمین معنویت اصیل، ایجاد نگرش جامع به انسان، جهان و هستی، ترسیم اهداف متعالی برای انسان و خلق آثار هنری مبتنی بر معنویت عرفانی.

بحث دربارة سلوک و مراتب آن، در عرفان اسلامي و مسيحي مورد توجه قرار گرفته است. به‌طور‌کلي در اين دو عرفان، حرکتي از ظاهر به باطن مطرح است که سلوک عرفاني نام دارد و همچون هر حرکت ديگري امري تدريجي است. در اين نوع سلوک، سه عنصر مبدأ و منتها و وسطي وجود دارد. تصوير اين سه‌گانه در نفس‌الامرِ حرکت، سه‌گانه‌اي نفس‌الامري را در مراتب سلوک سالک ايجاب مي‌کند که در عرفان اسلامي و مسيحي بدان پرداخته شده است. سه‌گانة تهذيب،‌ اشراق و اتحاد در عرفان مسيحي به‌نحوي برابر است با سه‌گانه‌هاي مطرح در عرفان اسلامي: مقامات اسلامي، ايماني و احساني؛‌ عوام، خواص و خاص الخواص؛ شريعت، طريقت و حقيقت؛ علم‌اليقين، عين‌اليقين و حق‌اليقين؛ و تعلق، تخلق و تحقق.

علم ظهور و پیدایی است در موطن نفس و حضور مدرَک است نزد مدرِک. انسان صرفاً‌ به هر آنچه در اوست، حقیقتاً علم دارد و امری بیرونی بدان جهت که از موطن نفس غایب است،‌ بالذات متعلق علم قرار نمی‌گیرد. در این تفسیر که مبتنی است بر مساوقت علم و وجود، علم منحصر است در علم حضوری و صورت‏‌های علمی، بعینه صورت نفس عالِم‏‌اند و با او وحدتی دارند از سنخ وحدت معلول با علت. با این وصف، این صور‌ت‏‌ها انشای نفس انسان‏اند و لذا عالَمی که آدمی ظرف وجود اوست، در همه وسعت و جزئیات و کلیاتش به انشای نفس موجود است. افضل‏الدین کاشانی و محمدحسن الهی طباطبایی با چنین تفسیری از حقیقت علم و بیان رابطه آن با عین، علاوه بر ارائه پاسخ‏‌هایی به پرسش‏‌های معرفت‌شناختی، راه را برای تبیینی از معجزات و خوارق عادات هم باز نموده‏‌اند.