جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنومی ازجمله مفاهیم کلان در آسیب‌های اجتماعی است که یکی از علل مهم شکل‌گیری این آسیب‌ها را تبیین می‌کند. آنومی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن، فرد قطعیت‌های گذشته را ازبین‌رفته می‌یابد و وجدان جمعی توانایی پشتیبانی و راهنمایی اخلاقی او را از دست می‌دهد. شناخت عوامل آسیب‌های اجتماعی، نقش مهمی در پیشگیری و درمان آنها دارد. سئوالی که وجود دارد این است که آیا قرآن – به‌عنوان مهم‌ترین منبع معرفتی مسلمانان - به مفهوم آنومی در جامعه اسلامی توجه داشته است. هدف این تحقیق، آشکارکردن توجه قرآن به مفهوم آنومی است. آشکارکردن توجه قرآن به این مفهوم، مقدمه بحث از راهکارهای قرآن برای مقابله با این وضعیت است. روش تحقیق، تحلیل محتوای کیفی با رویکرد ترکیبی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عواملی که منجر به وضعیت آنومی در ابتدای حکومت اسلامی در مدینه شده‌اند عبارتند از: مرجعیت علمی اهل کتاب، القائات اهل کتاب، تغییر قبله و نومسلمانی. ازجمله آثار آنومی که در قرآن بازتاب یافته‌اند، عبارتند از: ضعیف‌شدن اعتبار باورها، ارزش‌ها، هنجارهای اسلامی، شکل‌گیری دلبستگی‌ها و آگاهی‌های دوگانه، سرگردانی افراد در انتخاب نظام‌های اعتقادی و ارزشی موجود و متزلزل‌شدن آنان در عمل‌کردن یا پایبندماندن به باورها، ارزش‌ها و هنجارهای اسلامی.

توجه به چگونگی «پیدایش» و «شکوفاییِ» بنیان‌های همگانی و جهان‌شمول فطری که در شکل‌گیری ایمان در انسان‌ها سهم مهمی دارند، و تبیین نقش موقعیت‌های اجتماعی در آن‌ها مساله‌ای است که به تحقق نگاهی تازه به مساله ایمان منجر گردیده است. از این منظر «ایمان» به دلیل برخورداری از شاخصه «تولید اجتماعی» (به معنای شکل‌گیری، استمرار، تقویت، تضعیف یا زوال یک پدیده در یا تحت تاثیر موقعیت‌های اجتماعی) حتی در نگرش جامعه‌شناختی نیز می‌تواند امری اجتماعی محسوب شود. بر همین اساس، نوشتار پیش‌رو که با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و به روش تحلیل مضمون انجام شد، بیانگر این بود که در عوالم پیشین، معارف فطری در موقعیت‌های اجتماعی ویژه‌ای برخاسته از «بعثت انبیا» و «عرضه» وجودهای انسانی بر پیامبر اکرم شکل گرفته‌اند، و سپس در عالم دنیا در موقعیت‌هایی اجتماعی همچون مواجهه با استذکار رسولان و برقراری ارتباطات اخلاقی و پسندیده اجتماعی (در جهت توجه و همراهی با گزاره‌های بنیان‌های اخلاقی) شکوفا می‌شوند. از این رو ایمان از شاخصه «تولید اجتماعی» برخوردار است و درنهایت می‌توان آن را امری اجتماعی دانست.

جایگاه ویژه آموزه‏های اسلامی در نظام کنترلی کشور، معرفی ظرفیت‏های این آموزه‌‌ها را در مطالعۀ آسیب‏های اجتماعی، اولویت می‌‌بخشد و بررسی قرآن و حدیث را به عنون منابع این مطالعه، ضروری می‌‌سازد. ظرفیت‏های امر به معروف و نهی از منکر، یک نمونه است. این در حالی است که: اجرای راهبرد پلیس جامعه‏ محور، بیان‏گر اقبال کشور به ایده حفظ نظم اجتماعی است و درونمایه ‏های بنیادی این ایده و آن فریضه، هم‏خوانی ‏هایی جدی دارند. سه مقوله «کنترل غیر‏رسمی»، «جامعه‏ محوری» و «مسئولیت اجتماعی» - که بیان‏گر جایگاه کنترل غیررسمی در ایده حفظ نظم اجتماعی‏اند - انتخاب گردیده و قرآن و حدیث، تحلیل محتوای کیفی (ترکیبی) شده‏اند. یافته‏ها هم‏خوانی گزاره‏های مرتبط با مقوله ‏ها را در علوم اسلامی و اجتماعی عیان ساخته و در نتیجه، ظرفیت عملکرد این فریضه را به عنون راهبرد اسلامی و بومی ایده «حفظ نظم اجتماعی» نشان می‏دهند. روش تحقیق، ضوابطِ تفسیر متن را در این علوم، رعایت کرده و به فهمی رسیده که در هر دو آن‏ها روایی دارد.

استراتژی تحقیق پس‌کاوی مبتنی بر فلسفه رئالیستی، یکی از چهار راهبرد پژوهشی در علوم اجتماعی است که با وجود مبانی فلسفی و روش‌شناختی لازم، به جهت پیچیدگی تبیین‌ مکانیسمی و کمبود ابزار مناسب تحقیق، پژوهشگران این عرصه را با تنگناهای جدی مواجه کرده است. مصاحبه رئالیستی (تئوری محور) ابزار نوظهوری است که سعی نموده کمبودهای موجود در این زمینه را جبران نماید. نبود ادبیات روشی مکفی برای انجام این نوع مصاحبه، به خصوص در جامعه علمی کشور، انگیزه‌ای شد تا این مقاله، علاوه بر تبیین مبانی نظری و برشمردن وجوه متمایز مؤلفه‌های این مصاحبه نسبت به مصاحبه‌های رایج در دو سنت کمی و کیفی، شیوه‌های اجرایی آن را نیز توصیف نماید. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که هویت متمایز مصاحبه رئالیستی به واسطه قرار گرفتن تئوری محقق بهعنوان موضوع گفتگو در مصاحبه، تعبیه عملکردهای آموزش−یادگیری و تمرکز مفهومی، نقش پویا و تخصصمحور محقق در هدایت مصاحبه و معیارهای متفاوت در مراحل گردآوری، تحلیل و اعتبار‌بخشی به یافته‌ها، کارکرد این مصاحبه را از سطح رایج تنظیم یا تفسیر صرف داده‌ها، فراتر می‌برد.

بررسی نقشی که آموزه‌های اسلامی می‌توانند در ارائة مفاهیم و گزاره‌ها و الگوهای نظری به قلمرو علوم اجتماعی داشته باشند و همچنین روش‌های معتبر دستیابی به این عناصر، دو محور شایان توجه، اما مورد غفلت، در بحث‌های پردامنة ناظر به جایگاه آموزه‌های اسلامی در علوم اجتماعی هستند. این مقاله، در پی شناخت ظرفیتی که (راهبرد ترکیبی) تحلیل محتوای کیفی برای استخراج تحلیل‌های اجتماعی قرآن و تأمین روایی بین‌رشته‌ای تحلیل‌ها دارد، کوشیده است اجزا، مراحل و ضوابط اجرای روش (و راهبرد) یاد شده و معیارهای روایی و پایایی آن را، در کنار اقدام‌ها و تدبیرهایی ترسیم و معرفی کند که در مسیر به‌کارگیری آن در استخراج دیدگاهها و تحلیل‌های اجتماعیِ قرآن و اعتبار یافتن این دیدگاهها و تحلیلها در علوم اسلامی و اجتماعی، اتخاذ شده‌اند. بدین شکل، این مقاله، روش (و راهبرد) یاد شده را، به شکلی کاربردی، به تحقیقات بین­رشته‌ای متن‌محور در علوم اسلامی و اجتماعی، معرفی می‌کند. و نوعی دستورالعمل اجرایی را برای پژوهشهایی ارائه می‌دهد که در این عرصه و، به‌ویژه، در راستای استخراج دیدگاههای اجتماعی متون مقدس اسلامی، طراحی و اجرا می‌شوند

از آن زمان که تحقیق هیرشى و استارک به شکلى شگفت انگیز از یافتن اثرات دین (یعنى، ترس از «آتش دوزخ») بر پدیده بزهکارى ناکام ماند، تحقیقات بعدى از رابطه اى معکوس میان دیندارى و اشکال مختلف کجروى، بزهکارى و جرم پرده برداشتند، امّا پیچیدگى این ارتباط و شرایط تحقق اثرات دین همچنان مورد بحث بوده و هست. البته در این میان تعداد اندکى از محققان به این نتیجه رسیده اند که تأثیر دین، تصادفى نیست، اما در عین حال، بسیارى نیز به شواهدى - به ویژه در میان جوانان - دست یافته اند که نشان دهنده اثراتى است که بر حسب فرقه هاى دینى، نوع جرم و همچنین بافت اجتماعى و دینى، شکلى متفاوت به خود مى گیرند. نتایج تحقیقاتى نیز که در همین اواخر انجام گرفته اند، این ارتباط را در موارد به کار گرفته شدن متغیرهاى مربوط به کنترلهاى غیر دینى، ارتباطى کاذب معرفى مى کنند. بدین ترتیب، این تحقیق بر آن است تا با آزمون کردن ارتباط میان دین و جرم، در الگوهایى که مقیاسهایى جامع را در زمینه اندازه گیرى جرم و نیز سه بعد متفاوت و مجزاى دیندارى دربردارد، به مسائل مزبور بپردازد و در عین حال، کنترلهایى را نیز براى تمیز اثرات قید و بندهاى غیر دینى، شبکه هاى دینى و اثرات محیط اجتماعى به کار بگیرد. نتیجه تحقیق نیز آن بوده است که از میان سنجه هاى بررسى شده دیندارى، مشارکت در فعالیتهاى دینى بازدارنده اى پایدار و غیرتصادفى در مورد جرائم ارتکابى بزرگسالان است.

تحقیق حاضر به دنبال کشف دیدگاه قرآن کریم درباره سازوکارهای درونی اثرگذاری نظارت خدای متعال بر رفتار انسان در پیشگیری از کجروی است. حاصل تحقیق، شناسایی پنج سازوکار اثرگذاری نظارت خدا است: آثار درونی تقویت، حیا، خشیت، نظارت عاطفی و نظارت ارزشی. برخی از آیات قرآن کریم کارکرد این سازوکارها را ارتقا می‌بخشد که ازجمله می‌توان به تأکید بر قطعیت تشویق و تنبیه، تأکید بر وابستگی همه‌جانبه انسان به خدا، تقویت میزان دلبستگی به خدا، یادآوری نظارت و قدرت خدا و ویژگی‌های آن اشاره کرد. همچنین برخی از دستورالعمل‌های عبادی قرآن در ارتقای اثرگذاری این نظارت، مؤثر است؛ دستورالعمل‌هایی مانند امر به اقامه نماز، ذکر کثیر، قرائت قرآن، دعا و درخواست نیازها از خدای سبحان. روش به‌کاررفته در این پژوهش، تحلیل محتوای کیفی است که قابلیت دارد تا به فهمی از آیات برسد که در علوم اسلامی و اجتماعی از روایی برخوردار باشد.

این نوشتار با مطالعه‌ی انواعی از گزاره‌های اسلامی که از «نگاه کارکردی به دین» گفته‌اند، امکان همسازی این رویکرد را با «دینداری» اسلامی، بررسی کرده است. این بحث، جایگاه خاصی در مطالعات دینداری و عرفی شدن و سنجش آنها دارد و بررسی منابع اسلامی، در حد شایسته‌ای آن را به مقصودش نزدیک می‌کند. یافته‌ها از مفهومی از «دینداری» در «افراد متعارف» خبر می‌دهند که عناصر مهمی از این رویکرد را در خود دارند و همچنین نشان می‌دهند که آموزه‌های اسلامی، جایگاه مهمی را برای کاربرد این نگاه در سنجه‌های عملی دینداری قائل هستند.

با توجه به نقش مهمی که مبانی انسان‌شناختی در تعیین هویت یک پارادایم علم اجتماعی و تمیز آن از پارادایم‌های رقیب دارند، این جستار با استفاده از روش کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی _ تفسیری و با مراجعه به متون دست اول اسلامی __ قرآن و احادیث شیعه __ به معرفی برخی از مبانی انسان‌شناختی نسبت‌پذیر به پارادایم علم اجتماعی اسلامی پرداخته است. ویژگی‌های فعالیت، عقلانیت، تصمیم‌گیری، گزینش، تأثیر و تأثر متقابل با پیرامون، ارتباط با متغیرهای ماورائی و سرانجام، طبیعت مشترک، فطرت و تحول‌پذیری انسان، مبانی مطرح‌شده در مقاله‌اند که، در بادی نظر، با واسطه‌های کمتری به یک تبیین اسلامی قابل ارائه از رفتار انسان، پیوند می‌خورند.