جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در نوشتار حاضر، تلاش شده تا نیاز جامعه مدرن به دین، اثبات و بطلان دیدگاه بی­نیازی بشر از دین، روشن گردد. این بحث از ابعاد وسیع و عمق فراوان برخوردار است و پرداختن به تمام آن در یک مقاله امکان­پذیر نیست. درنتیجه، تنها به بررسی نیاز جامعه مدرن در حوزه حقوق و اخلاق به دین پرداخته شده است. همان­گونه که در جامعه سنتی، حقوق، مبتنی بر دین بوده، در جامعه مدرن نیز حقوق در وضع و حفاظت از خود، شدیداً نیازمند به دین است و علی­رغم ادعا، عقلانیت، کافی نیست. اخلاق نیز به عنوان یکی از نیازهای اساسی جهان معاصر به دین نیازمند است. دین در عقلانیت و معنا بخشی به اصول اخلاقی، شناسایی برخی اصول اخلاقی و حمایت و پشتیبانی از آنها نقش مهمی را ایفا می­نماید. تأثیرپذیری عقل عملی از امیال و خواست­های انسان، روشن شدن پی­آمدهای مخرب سلطه عقلانیت ابزاری، مجهول بودن انسان و حیات اجتماعی او، نادیده انگاشتن اثرات مستقیم و غیرمستقیم دین در شکل دادن به ابعاد مثبت تمدن مدرن و نادیده انگاشتن حیات واقعی انسان و تقلیل زندگی به حیات مادی، برخی از دلایل است که ضعف عقلانیت مدرن را در سامان دادن زندگی انسان در عرصه­های مختلف از جمله حقوق و اخلاق، احراز می­نماید.

آن­چه در این نوشتار مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته، ارتباط میان جریان رایج روشن­فکری دینی و عرفی شدن سپهر دین است. این پرسش مطرح است که آیا جریان رایج روشن­فکر دینی در راستای عرفی شدن دین ایفای نقش نموده است یا خیر؟ پاسخ این پرسش مثبت است. برای اثبات پیوند میان جریان روشن­فکر دینی و عرفی شدن دین، پس از طرح موضوع بحث در آغاز به مفهوم عرفی شدن و سطوح آن و سپس به مباحثی که به فهم ارتباط میان جریان روشن­فکر دینی و عرفی شدن کمک می نماید، پرداخته شده است. این مباحث عبارت­اند از: مفهوم روشن­فکر دینی، عوامل و زمینه های تاریخی شکل گیری روشن­فکر دینی، ویژگیها و دستورالعمل­های آن، قرائت های روشن­فکران دینی از دین و مکانیسم های عرفی سازی.

‫با وجود آن‌که دين در طول تاريخ بشر، داراي کارکردهاي فراواني بوده، اما در عصر مدرنيته اين پرسش مطرح گرديد که در زمان اداره زندگي بشر بر مبناي عقلانيت، چه نيازي به دين وجود دارد؟ پژوهش حاضر با روش توصيفي و تبييني به بررسي کارکردهاي دين در جامعه سنتي و مدرن پرداخته است. مفهوم دين از يک تعريف اجماعي ميان دانشمندان برخوردار نيست اما مي‌توان سنت‌گرايي، اسطوره، مفهوم رستگاري، مکان‌ها و اشياي مقدس، اعمال مقدس، نوشته‌هاي مقدس، جامعه مقدس و تجربه مقدس را شاخص‌هاي دين دانست. دين در جامعه سنتي، فرانهادي بوده و کارويژه‌هاي متعددي را به‌عهده داشته است؛ اما با تغيير جامعه از سنتي به مدرن، تغييراتي در کارکردهاي دين پديد آمد. برخي از اين تغييرات را مي‌توان "تبدل کارکرد" ناميد؛ به اين معنا که برخي از کارکردها در جامعه مدرن به‌دليل فقدان مسأله، يا پيداشدن راه حل‌هاي ديگري که مغاير با دين نيست، از ميان رفته، و کارکردهاي جديد در ارتباط با مسايل جديد پديد آمده است؛ مثلاَ نقش دين در ايجاد انقلاب، جنبش‌هاي اجتماعي و مشروعيت‌بخشي به نظام سياسي، در جامعه سنتي نبوده و يا اين اهميت را نداشته است. برخي تغييرات نيز از نوع "تبديل کارکردي" است؛ يعني برخي از کارکردهاي دين در جامعه سنتي، به‌دليل مبنا قرار گرفتن علم و عقلانيت در جامعه مدرن کنار گذاشته شده، که مي‌توان آن را "عرفي‌شدن" ناميد. اما اين تغييرات به‌معناي تنزل دين به نهادي در کنار ساير نهادها نيست. در اين زمينه دو نظريه وجود دارد؛ برخي، کارويژه‌هاي دين را منحصر در امور فردي و رواني و هدايت انسان‌ها مي‌دانند، و حضور دين در عرصه‌هاي ديگر جامعه سنتي را از باب ضرورت تلقي مي‌کنند. و برخي ديگر اگرچه جامعه‌سازي را وظيفه دين مي‌دانند اما مسائلي مانند رواج تمدن عرفي غرب و عدم ارايه الگويي کارآمد از دين را موانع حضور دين در صحنه اجتماع مي‌دانند. اما در هر صورت، دين در جامعه مدرن هم مي‌تواند کارآمد باشد.