جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم برای موضوعات مختلف از جمله «تمدن» زبان و بیان خود را دارد. برای تبیین تمدن از نگاه قرآن می‌توان از دو مفهوم «اُمّیّت» و «مدنیّت» که برگرفته از نظام اصطلاح و اشتقاق قرآنی هستند بهره گرفت. «اُمّیّت» و «مدنیّت» دوگانه‌ای هستند که در این پژوهش حاصل سیری متفاوت در بررسی آیات قرآن، از طریق مطالعه «قرآن به قرآن» و پرداختن به «سیاق» و «رکوعات متناظر» می‌باشند. سازوکاری که از بررسی این دو فضا در تحقّق مدنیّت قرآن حاصل می‌شود، با در نظر گرفتن زبان فطری و موحّد قرآن، هم‌اکنون نیز می‌تواند الگویی برای شکل‌دهی تمدن «نوین» اسلامی باشد. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد که آنچه تاکنون تمدن اسلامی قلمداد شده سازگار با مؤلفه‌های مدنیّت قرآن نبوده و مدنیّت قرآن در مثلث کتاب- امت- امام، همانا ایده‌ای منسجم و یکپارچه، به گستره انسانیت و غیرمنحصر در تمدن‌های منطقه‌ای و زمانی و عهده‌دار فلاح دنیوی و اخروی بشر است.

مرجعیّت قرآن کریم از تعابیر نوظهور حوزه مطالعات تفسیری به شمار می‌آید که ضمنِ وفاق اکثری بر اصل آن، رویکردهای متفاوتی درباره آن وجود دارد. این پژوهش درصدد است با روش تحلیل محتوای کیفی در استخراج مضامین و مقوله‌ها از بیانات آیت‌الله خامنه‌ای، گرانیگاهِ فکری ایشان در زمینه مرجعیّت قرآن را کشف و ارائه نماید. یافته‌های تحقیق کاشف از عقیده آیت‌الله خامنه‌ای به «مرجعیّت / امامت قرآن کریم» در فرایندهای حکمرانی، بنیان‌های دانشی و سبک زندگی است. این نظریه که بر مجموعه‌ای از مبانی «قرآن‌شناسی» (بر پایه پدیدارشناختی قرآن)، «انسان‌شناسی» و «دین‌شناسی» استوار است، در سه مقوله کلان و سیزده مؤلفه خُرد سامان یافته است؛ «تدبّر» دال مرکزیِ مقوله «الزامات مرجعیّت قرآن» است که به موجب آن نظریه مرجعیّت متّکی به یک هویّت واحد و جمعیِ شکل‌گرفته از آگاهی‌های انسجام‌یافته‌ای است که محصول مجموع‌نگری به قرآن است. تحلیل‌های کمّی حاکی از این است که مایز اصلیِ نظریه آیت‌الله خامنه‌ای با دیگر نظریّات مشابه در مقوله «چرایی مرجعیّت قرآن»، یک «مایز روشی» است. «ظهورِ عملِ دینی» در قواره اجتماع (کارایی / امتداد اجتماعیِ معرفت)، دال مرکزیِ این مقوله است که دیگر دال‌های شناور، حول آن مفصل‌بندی شده‌اند. این دال مرکزی، ره‌آورد «داناییِ توأم با عاطفه» (توأمانی عقل و دل) است و قرآن کریم تنها منبع معرفتی است که در روشِ تعلیمیِ خود، دانایی را توأم با جهات عاطفیِ انسان به قصد تحقق کارایی می‌آمیزد. نقشِ راهبردیِ سه‌گانه «تلاوت، استماع، تدبّر» در ساختارِ معرفتِ قرآنی و تعلیماتِ دینی، از این رهگذر بازیابی می‌شود.

اشتقاق اکبر از جمله وقایع رایج در زبان و از نسبت‌های میان واژگان «زبان»هاست. قرآن کریم از این قاعدة زبانی مستثنا نبوده و به عنوان منبع الهیِ زبان و زبانِ الهی، مجالی بارز برای مطالعة انواع فرایندهای زبانی است. بررسی اشتقاق اکبر در زبان قرآن به مسائل مختلفِ مربوط به این کتاب الهی از جمله اشتقاقات قرآنی، اختلاف قرائات و توسّع در وجوه تفسیری ارتباط می‌یابد. مقالة حاضر، زمینه-های وقوع اشتقاق اکبر و برخی نمونه‌های آن‌را میان ریشه‌ها و واژگان قرآنی و عربی مورد بررسی قرار داده است. هدف مقاله بررسی سیاق‌های قرآنیِ مشابه و دارای اشتقاق اکبر و سیرِ لفظ و معنای آن‌هاست. سؤال اصلی تحقیق در بارة چیستی و وقوع این اشتقاق در قرآن و ارتباطات لفظی و معنایی ریشه‌های حاصل از این نوع اشتقاق با استفاده از روش تحقیق توصیفی و کتابخانه‌ای و با استفاده از شروح و اشاراتی است که در متن یا گوشه و کنار برخی منابع ذکر شده‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تغییرات تدریجی معنا همگام با تغییرات تدریجی لفظ است و این امر ریشه در جسم و فطرت انسانی دارد و اثر خود را نیز در توسعة قرائت و فهم می‌ گذارد.

علی‌رغم غلبۀ نگرش فلسفی در رویکردهای انتقادی به علوم انسانیِ مدرن که چندین دهه است در جهان اسلام و در ایران بسیار رایج شده است، همچنان فقدان رویکردهای قرآنی در تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان احساس می‌شود. در این راستا به نظر می‌رسد که می‌توان از ظرفیت روش تفسیر موضوعی برای ورود قرآن کریم به ساحت علوم انسانی بهره جست. تفسیر موضوعی با توجه به درون یا برون‌قرآنی بودن موضوع آن، در نقد ساختار دانش مدرن و تحقیقات علوم و همچنین تولید علوم انسانی اسلامی، کارکردهای متعددی دارد. از تفسیر موضوعیِ درون‌قرآنی می‌توان در جهت «نقد مبناییِ» مبانی عام علوم انسانی ـ مبانی معرفت‌شناسی، ارزش‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی‌ـ و همچنین ابتناء و پی‌ریزی علوم انسانی بر پایۀ مبانی به دست‌آمده از قرآن کریم بهره برد. از تفسیر موضوعی برون‌قرآنی ـ مانند رویکرد استنطاقی شهید صدرـ برای پاسخ‌دهی به مسئله‌های علوم انسانی استفاده می‌شود که این فرایند با چالش‌هایی از جمله پیچیدگی و چندتباری «موضوعِ» علوم انسانی مواجه است که در اصطلاحات مدرن این حوزه وجود دارد. برای حل این مسئله، در مواردی می‌توان به منظور فرایندشناسی تغییر مؤلفه‌های مفهوم مدرن از رویکرد «تاریخ انگاره» و همچنین از رویکرد «تحلیل موضوع» به مؤلفه‌های معنایی بهره جست و با تجزیۀ دقیق آن موضوع به چند مؤلفه نشان داد که مؤلفه‌ها لزوماً محصول عصر مدرن نیستند و می‌توان آن‌ها را در قرآن کریم پی‌جویی نمود. سپس از «ترکیب» نتایج به دست‌آمده بر اساس تفسیر موضوعی، به دیدگاه قرآن کریم نسبت به موضوع مدرن در حوزۀ مورد نظر دست یافت.

نظریات اخلاق هنجاری براساس تقریری که از معیار صواب و خطا در اعمال و گزاره‌های اخلاقی دارند در سه شاخه‌ی نتیجه-گرا، وظیفه‌نگر و فضیلت‌محور دسته بندی شده‌اند. از نظر فلاسفه‌ی اخلاق‌هنجاری، سه‌ معیار (فضیلت/ وظیفه/ نتیجه) از هم متمایز بوده و قابل جمع با یکدیگر نیستند. با این‌ وجود، یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که قرآن کریم بانظر به وسع مخاطب خود که همگی در یک سطحِ اخلاقی و انگیزشی نیستند، نظریه‌ای فراگیر ارائه می‌کند. برهمین اساس، می‌توان با تکیه بر «نگرش طیفی» به جای نگرش‌های مرزبندی شده و به وسیله‌ی سازمان‌دهی شواهد متعدد قرآنی، این سه ‌معیار متناقض را به متغیرهایی پیوسته تبدیل نمود؛ به‌این معنا که به جای اینکه میان «وظیفه»، «فضیلت» و «نتیجه» ارتباط از نوعِ «این یا آن» باشد، ارتباط «هرسه/ و» به صورت طیفی و دارای سلسله مراتب برقرار شود که در پایین‌ترین مرتبه، توجه به پیامدهای دنیوی و اخروی فعل اخلاقی (به ترتیب: خودگروی/ دیگر‌گروی/ فایده‌گروی) و در مراتب بالاتر، فضیلت‌مندانه بودن خودِ عمل(وظیفه‌گرایی) و در نهایت، شکوفایی واقعی انسان (فضیلت‌گرایی) قرار خواهد داشت. در این الگو، فعل اخلاقی بر اساس تحصیل رضای الهی که در تمامی مراحل مندرج است، طیف‌بندی می‌شود و هر مقدار انسان به این آرمان نزدیک‌تر باشد، فعل او ارزشمندتر خواهد بود.

بنابر تعالیم قرآن و اهل‌بیت، فهم قرآن با قرآن، راه دقیق فهم این کتاب است. روشن است که این روش از فهم معانی مفردات آغاز می‌شود. مقاله در پی تأکید بر این راه با تبیین ارتباطات میان مفردات و عبارات قرآنی با استفاده از روابط نهفته در اجزای زبان قرآن، و اقتراح تدوین «روشی برای آموزش مستقیم زبان قرآن» است. اغلب این نمونه‌ها را می‌توان همگام با آموزش روان خوانی در سنین ابتدایی از طریق تلقین و تکرار برای فعال‌سازی هوش قرآنی قرآن‌آموزان و توجه ایشان به «کُنتراستِ»های تفاوت‌ها و استخراج نظم میان اجزای زبان قرآن به کار گرفت. برخی از این راه­ها عبارت‌اند از: عبارات تبیین‌گر، جایگزینی، نظام تقابل مفردات و مفاهیم، قبض و بسط، ترکیب و استیناف، ترادف، استعمالات گوناگون ریشه، تعیین مصداق، سیاق و موقعیت. تأکید مقاله با توجه به محدودیت مجال بر شش راه نخست است. بشر در تجربیات زبان‌آموزی خود به برخی از این راه­ها دست یافته که مقاله بر این موضوع نیز مروری فشرده دارد.

«هبوط» یا «اخراج» انسان از بهشت، حیاتی را برای بشر در کرۀ خاکی رقم زده است، که ظاهر و باطن آن آمیخته با انواع ناآرامی ­هاست؛ ناآرامی­ هایی که همواره به انسان گوشزد می­کنند که مأوا و مثوای نهایی وی بر روی کرۀ خاکی نیست و بر اوست که در اندیشۀ تدارک راه امنی برای بازگشت خود به سوی معاد و دارالسلامِ سکینه و رحمت الهی باشد. خدایی که برای انسان، آن هبوط و نزول را رقم زده، راه بازگشتی را نیز برای همو ترسیم کرده است که به صورت­های مختلف در زبان ادیان الهی بیان شده است. امن و امان، سِلم و سلام و سکینه و رحمت، کلیدواژه­ هایی برای مفاهیم و موضوعات گمشدۀ بشر، و «اورشلیم و مکه و در نهایت، مدینة­النبی» با مرکزیت پیامبر رحمت(ص) -که «رحمة للعالمین» و منبع امن و اسلام و تزکیه و تطهیر از عوامل آلودگی و ناآرامی است و در بیان پیامبران پیشین نیز به وی بشارت داده شده است - مواضع و رموز بارزی در این باب­اند. مقاله به صورت توصیفی و تطبیقی موضوعات مورد اشاره را تحلیل و نقش بارز پیامبر اکرم(ص) را در ترسیم راه سکینه و آرامش در قالب‌های مختلف روحی، جسمی، فرهنگی و معنوی واکاوی می­کند.

نفس‌شناسی پدیده‌ای است که قدمتی به طول تاریخ دارد. برخی بر این باور بودند که انسان جز همین ظاهر مشهود نیست و بعضی حقیقت اصلی انسان را جوهری بسیط و ذاتی مجرد می‌دانند که بدن تنها نقش مرکبی برای اوست. در زمینۀ بُعد غیرمادی انسان، دانشمندان اسلامی از واژگانی چون «نفس»، «روح» و «قلب» استفاده می‌کنند. در قرآن اصطلاح نفس تنها در بُعد غیرمادی انسان به کار نرفته است، بلکه همۀ وجود انسان اعم از بُعد مادی و غیرمادی هردو را دربرمی‌گیرد. واژۀ روح نیز به معنای رایج امروزی آن نیست و از هم‌نشینی آن با واژۀ «امر» می‌توان دریافت که روح، سازوکار اجرایی، تنظیم‌کننده­ و جاری‌کنندۀ امور عالَم در مخلوقات و در واقع رابط میان امر و خلق است. با بررسی دقیق تمام آیات مربوط به قلب این نتیجه حاصل می‌شود که در قرآن کریم این قلب است که نمایندۀ بُعد غیرمادی انسان است و کنترل کنندۀ قوای اوست.

پیامبر اکرم (ص) پس از دوران فترت در اجتماعی جاهلی و فرورفته در عصبیت‌های قومی و تفاخرهای نژادی مبعوث شد؛ پیامبری «اُمّی» که هم خاتم پیامبران بود و هم مأمور پایان دادن به جاهلیت و اُمّیّت با معجزه‌ای از جنس کتاب و بیان و زبان. خاتمیت نبیّ و به تبع آن، وصف خاص و انحصاری «اُمّی» برای او، نظرگاه انبوهی از محققان بوده و نتایج گوناگونی را دربرداشته است. در این میان «بیسواد»، «غیر یهودی»، «منسوب به اُمّ‌القری» و «منسوب به اُمّ» وجوه معنایی غالب‌تری برای واژه اُمّی بوده‌اند.اما در نگاه به این مفهوم اگر به «سیاق» آیات قرآن (به عنوان منبع و مرجع این تعبیر) توجه شود؛ اگر «روح معنا»ی واژگان و «نظام مراتب» در کلمات و بستر بکارگیری آن‌ها درآیات و سور قرآن پررنگ‌تر دیده شوند؛ و در نهایت اگر نقش و تأثیر «زبان قرآن» نیز در نظر گرفته شود، تصویر روشن‌تری از آن به دست خواهد آمد. تصویر حاصل شده از این مفهوم در کنار جایگاه خاتمیت پیامبر (ص)، نشان از این دارد که اُمّیّت نبیّ متفاوت و فراتر از اُمّیّت سایر بشر است و مفهومی وحدت بخش و هم‌افزا و به گستره انسانیت و در واقع ناظر به بازیابی اصول فطری و مشترکات وجود بشر می‌باشد.

قرآن کریم نظامی معنایی میان واژگان بنیان نهاده که در آن مفاهیم را بر اساس جهان‌بینی خود تبیین و ارزش‌گذاری می‌کند. روش معناشناسی ساختگرا راهی برای شناخت واژگان قرآنی در این نظام و بدون پیش‌فرض‌های دیگر است. «فرح» از مفاهیم قرآنی است که اگرچه در بعضی کاربردها ارزش مثبت دارد، اما در بیشتر موارد به نوعی مورد نکوهش قرار گرفته است. ازاین‌رو معنا کردن فرح به شادی، شبهة منکران قرآن را مبنی بر مخالفت او با شادی، با وجود مثبت بودن این مفهوم در علم روانشناسی، تقویت می‌کند. بر این اساس این جستار درصدد برآمد با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره‌گیری از معناشناسی ساختگرا، معنای فرح در قرآن و در پی آن سبب نکوهش غالبی آن را بیاید. این بررسی نشان می‌دهد که در قرآن مؤلفه‌های معنایی فرح، شامل فخر و سرور هستند و این واژه بر اساس برتری یا عدم برتری حقیقی عامل فخر در آن، و به عبارتی وجود یا عدم وجود مؤلفة حقیقی بودن به دو نوع پسندیده و ناپسند تقسیم می‌شود. قرآن کریم برای فرح ناپسند عوامل مختلفی از جمله نعمت‌های دنیا، فرار از جهاد و گرفتاری مؤمنان را برشمرده است. در مقابل، فضل و رحمت الهی که در قرآن تنها به نعمت‌های معنوی اطلاق می‌شود، تنها عامل فرح پسندیده بیان شده است.