جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محبّ‌اللّه اللّه‌آبادی از بزرگان سلسلۀ چشتیه در هندوستان و از مدافعان سرسخت ابن‌عربی و اندیشه وحدت وجود است. این مقاله ویژگی‌های شرح فارسی اللّه‌آبادی (نسخه خطی) را بررسی می‌کند. مقاله می‌کوشد با تقسیم ویژگی‌ها به دو دستۀ صوری (روشی) و محتوایی با تمرکز بر محتوا کیفیت و جایگاه شرح اللّه‌آبادی را در میان شروح مختلف فصوص نشان دهد. تمرکز اصلی مقاله بر خرده‌گیری‌های ملایم اللّه‌آبادی بر ابن‌عربی و نیز انتقادات او بر قیصری و شارحان دیگر خواهد بود. نتیجه آنکه به‌رغم دقت‌ورزی‌های اللّه‌آبادی، که نشان از شخصیت مستقل و نیز تسلط او بر متن دارد، بجز چند مورد اختلافِ عمدتاً استحسانی در تفسیر آیات قرآنی، عمدۀ خرده‌گیری‌های معدود او نسبت به ابن‌عربی در حوزۀ لفظی و عبارت‌پردازی قرار می‌گیرد. اشکالات او به قیصری نیز منحصر در تفسیر لفظیِ متن فصوص است و هیچگاه از چارچوب اندیشه‌ورزی حاکم بر عرفان نظری ـ که آثار قیصری از جَلَوات مهم آن محسوب می‌شود ـ خارج نمی‌شود. با این‌همه، در میان معدود شروح فارسیِ فصوص، شرح اللّه‌آبادی مستقل‌ترین شرح فصوص نسبت به شرح قیصری است و در مجموع، می‌توان «ارزش افزودۀ» شرح اللّه‌آبادی را در ترجمۀ تفسیری دقیق او از فصوص به فارسی دانست که البته از فارسی معاصر دور است.

ابن‌عربی در فص شعیبیِ فصوص‌الحکم به «حکمت قلبی» می‌پردازد. بحث او دست‌کم سویه‌های مختلف هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی دارد، اما می‌توان دالّ اصلی مباحث او را مدعیاتی در حوزۀ معرفت‌شناسیِ شهود عرفانی و عقلِ نظری دانست. او معتقد است شهود عرفانی دارای ویژگی جامعیت معرفتی است و می‌تواند ما را به حقیقت برساند، اما معرفت عقلی به دلیل ضیق و حصر معرفتی و یک جانبه دیدن امور به حقیقت اشیا دسترسی ندارد. به دلیل همین ویژگی است که اهل نظر همواره با یکدیگر اختلاف دارند. این مقاله بعد از توصیف مفصل دیدگاه ابن‌عربی، این را برمی‌رسد که آیا تقریر فعلی ابن‌عربی از این بحث می‌تواند استدلالی به نفع اعتبار معرفت‌شناختی شهود عرفانی محسوب شود؟ نظر نویسندگان بر آن است که این تقریر بیش از آنکه بحثی معرفت‌شناسانه در دفاع از اعتبار شهود باشد، تبیین معرفت‌شناختیِ شهود و عقل با فرض پذیرش هستی‌شناسیِ اسمایی مقبول نزد ابن‌عربی است

ارتباطات همزاد با آفرینش و تحقق عالم هستی شکل گرفته است؛ و با خلقت انسان به‌عنوان محور هستی مخلوق با برخورداری از قدرت انتخاب و اختیار، حلقه‌ی ارتباط در سیر صعود و نزول بر محوریت آدمی تکمیل گردید. همچنین با گسترش روابط انسانی و نیز پدید آمدن ابزارهای ارتباطی با تکنولوژی و فن‌آوری‌های جدید، فصل نوینی در تعریف و گستره ارتباطات حاصل آمد. در دانش ارتباطات، انسان محور ارتباط و غایت ارتباطات است؛ اماچون این دانش، انسان را محدود به قلمرو مادی و تنها در سطح ارتباطات فردی و اجتماعی و نیز بریده‌ی از شبکه هوشمند هستی و با قطع نظر از نظام فاعلیت مطالعه می‌کند. حال آنکه مطالعات ارتباطات انسانی پیش از آنکه واکاوی جامعه‌شناختی باشد، مطالعه وجود‌شناختی است که در فرآیند هستی یافتن و مراحل تکامل در یک پیوستار ارتباطی منسجم قابل تحقیق و بررسی است. هر چند بحث مستقل و مدونی در دستگاه فلسفه اسلامی وجود ندارد؛ اما با بررسی ظرفیت‌های نهفته در حکمت متعالیه، به نظر رسید که می‌توان از دل دستگاه فلسفی حکما متأله به خصوص صدرالمتألهین، طرحواره ارتباطات و مبانی آنرا استخراج کرد و از نظریهپردازی در این زمینه سخن گفت و مدل و طرح نو ارائه نمود. این رساله، با روش توصیفی-تحلیلی، سعی بر کشف مبانی نظری ارتباطات از منظر فلسفه‌ی اسلامی و در حقیقت تبیین عقلانی و دینی ارتباطات دارد، و به حوزه فلسفی یعنی وجودشناسی، معرفت‌‌شناسی، انسان‌شناسی و ارزش‌‌شناسی ارتباطات با تأکید بر اندیشه‌های فلسفی ملاصدرا می‌پردازد. نوشتار حاضر با اضافه شدن نگاه توحیدی، نظریه‌ای تحت عنوان «تعلق فاعلی» را با محوریت مبانی حکمی، تغییر در مفاهیم پایه، تحول در مبانی مبتنی بر مکاتب و نظریات رایج ارتباطی و تحلیل جدید از حقیقت ارتباطات -با توجه به ابعاد مختلف ارتباطات انسانی در شبکه هستی- ارائه می‌دهد.

در حوزهٔ معرفت‌شناسی، «ساخت‌گرایی» دیدگاهی اساساً پساکانتی محسوب می‌شود که در برابر دیدگاه سنتی بازنمایی‌گرایی مطرح شده است. ساخت‌گرایی معرفتی انواع مختلفی دارد، اما وجه مشترک‌شان در این است که معرفت همچون کالایی است که جزئاً یا کاملاً فاعل شناسا آن را می‌سازد، نه اینکه طبق اعتقاد بازنمایی‌گرایان، ذهن فاعل شناسا صرفاً نقش آینگی و حکایتگری در برابر واقعیت مستقل خارج از ذهن را داشته باشد. اندیشه ساخت‌گرایی در حوزه مباحث مربوط به تجربه/شهود عرفانی نیز تسری یافته است. ساخت‌گرایان، در برابر ذات‌گرایان، معتقدند تجربه/شهود عرفانی در چارچوب ساختِ پیشینِ مفهومیِ ذهنِ صاحب تجربه/شهود عرفانی شکل می‌گیرد. در این مقاله این موضوع بررسی می‌شود که نوعی ساخت‌گرایی در اندیشه صدرالدین قونوی دیده می‌شود که می‌توان آن را «ساخت‌گرایی اسمایی» نامید. قونوی در دفاع از اعتبار معرفت شهودی موسوم به قربی یا فنایی، بر نقش اسم حاکم بر فاعل شناسا در ساخت معرفت عقلی و نیز معرفت شهودی مقید تأکید می‌کند، البته او شهود قربی را از دایرهٔ این ساخت‌گرایی خارج می‌داند. بر این اساس، می‌توان گفت قونوی معتقد به نوعی ساخت‌گرایی محدود یا بخشی است. سرانجام اینکه، از نظر نویسندگان این نوع ساخت‌گرایی نه قابل دفاع است، و نه هدف نهایی قونوی در دفاع از معرفت شهودی را برآورده می‌کند.

مسئله حقیقت هم در قلمرو عقل نظری و هم در حوزه عقل عملی قابل طرح است. و تلاش‌هایی که برای نادیده گرفتن آن شده نه قانع کننده بوده است و نه مفید. دستیابی انسان به شناخت حقیقت فرایند پیچیده‌ای دارد ـ که همان طور که کانت تصریح کرده است ـ در آن علاوه بر داده‌های حسی، به مفاهیم ـ مثل علیت ـ هم نیاز است. و مفاهیم برآمده از کوشش فردی انسان‌ها نیست بلکه دستاوردی فرهنگی و حاصل کار جمعی انسان‌هاست. پس تلاش‌های ما برای رسیدن به معرفت به دیگر انسان‌ها و به تعبیر دیگر به یک نوع ذهنیت مشترک و بینابینی وابسته است. این یعنی نقش مهم «گفتار» در کسب معرفت ما از جهان؛ به تعبیر دیگر معرفت از طربق یک فرایند گفت‌وگویی به دست می‌آید. طبعا این فرایند شرایط و استلزامات و قوانینی دارد که در منطق گفت و گو مطرح می‌شود. مجموعه این قوانین شکل دهنده یک اخلاق معرفتی است که یک نظام صوری مرجع برای حل تعارض‌ها و نزاع‌هاست. این نظام نه تنها در حوزه کسب معرفت قابل اعمال است بلکه می‌توان آن را به حوزه عمل فردی و جمعی انسانی تعمیم داد و برای حل معضلات بشری از آن استفاده کرد. این گونه است که بشر برای پرهیز از خشونت و جنگ به گفت‌وگو به عنوان فرایندی امیدبخش برای حل و فصل معضلات بشری رهنمون می‌شود.

ما در این مقاله، ترجمۀ کتاب المشاعر ملاصدرا به نام The Book of Metaphysical Penetrations اثر سید حسین نصر را نقد و بررسی می‌کنیم. در این مقاله بر سه نکته اساسی تأکید می‌کنیم. نخست می‌خواهیم نشان دهیم در چه مواردی ترجمۀ متن عربی به انگلیسی به‌صراحت نادرست است. مترجم در برخی از بندها به‌علت پی نبردن به منظور ملاصدرا نتوانسته است متن عربی را به‌درستی به انگلیسی برگرداند. دوم، نشان می‌دهیم مترجم برخی از عبارات عربی را ازقلم انداخته و ترجمه نکرده است. در پایان، نشان خواهیم داد برخی از معادل‌‌های انگلیسی مناسب نیستند. ابتدا متن عربی و انگلیسی را می‌آوریم. سپس متن عربی را شرح می‌دهیم و بعد، با شرح متن انگلیسی به تفاوت منظور ملاصدرا و مترجم اشاره می‌کنیم. در پایان، با ترجمۀ پیشنهادی، بحث آن بند را تمام می‌کنیم.

درباره کتاب خدا و شر: مجله تایم(۱۳) در ژوئن ۱۹۹۱ این پرسش را مطرح کرد: «چرا؟ چرا شر رخ می‌دهد؟» لانس مورو روزنامه‌نگار در مطلب اصلی مجله، تعداد زیادی از شرور فراموش‌نشدنی را مرور می‌کند، از واقعه آشویتسِ هیتلر تا تجاوز صدام حسین به کویت، از به دار آویختن مردان سیاه‌پوست به دست کوکلس‌کلان‌ها در ایالت می‌سی‌سی‌پی پیش از [اجرای] حقوق مدنی تا شیوع ایدز. مورو دقیقاً در مجله‌ای عمومی همان پرسش‌های قدیمی را در مقاله‌ای با عنوان ناخوشایندِ «شر» مطرح می‌کند. آیا شر امری وجودی است؟ یا عمل غیراخلاقی و غیرانسانی افراد است؟ درباره امور بد و مضر خارج از کنترل ما مثل بیماری، سیل و ناراحتی روانی چه می‌توان گفت؟ آیا طبیعت مسئول است؟ چرا «شر» این همه جذاب شده و ذهن انسان را این‌چنین به خود مشغول داشته و «خیر» کسالت‌بار و ملال‌آور شده است؟ آیا شُرور در جهت تحقق اهدافی رخ می‌دهند یا صرفاً به نحو اتفاقی ایجاد می‌شوند؟ چرا به نظر می‌رسد بشر از درک شرور و غلبه بر آنها عاجز مانده و نمی‌تواند از وقوع آنها ممانعت کند؟ افراد صاحب‌فکر پرسش‌های نافذی درباره شر دارند و می‌خواهند بفهمند که این مسئله چه چیزی را درباره وضعیت آدمی آشکار می‌سازد. ران رزنباوم در یکی از مقاله‌های اصلی مجله نیویورک تایمز معنای شر را بررسی می‌کند. روی جلد مجله می‌خوانیم «بازگشت شر» و عنوان مقاله رزنباوم این است: «خیره شدن به قلبِ قلب تاریکی». مقاله رزنباوم صحنه به قتل رساندن دو پسر کوچک به دست مادرشان سوزان اسمیت را در شهر بوفالو در ایالت کارولینای جنوبی توصیف می‌کند. او واقعیت‌هایی را مرور می‌کند که اکنون همگان به‌خوبی از آن آگاهی دارند: سوزان اسمیت بچه‌ها را در صندلی مخصوص کودکان در اتومبیل مزدای خود می‌گذارد و اتومبیل را در دریاچه جان دی لانگ غرق می‌کند. سپس برای پنهان کردن جرم، راه سختی را انتخاب می‌کند. با سوء استفاده از احساسات نژادپرستانه مدعی می‌شود که یک آمریکایی آفریقایی‌تبار اتومبیل و کودکان وی را دزدیده است. او با حالت یأس و ناامیدی در تلویزیون ظاهر می‌شود و برای یافتن دزد اتومبیل و کودکانش درخواست کمک می‌کند. اما نُه روز بعد اعتراف می‌کند که مایکل سه‌ساله و آلکس چهارده‌ماهه را خودش کشته است. رزنباوم این نکته را اظهار می‌کند که روزنامه‌ای محلی کار اسمیت را «عملی شرورانه» نامیده است. نکته حساس این اظهار‌نظر بیان آن از سوی یک رسانه خبری سکولار [غیردینی] است. در عصری که رسانه‌های الکترونیکی و چاپی نوعاً «نسبیت ارزش‌ها» را مسلم می‌گیرند و از پرداختن به مسائل دشوار درباره اخلاق، الاهیات، معنای زندگی و جایگاه ما در کیهان پرهیز می‌کنند، ناخواسته چنین اظهار‌نظری ابراز شد.

الوین پلنتینگا درباره‌ی رابطه‌ی علم و دین دو رویکرد کلی دارد: تدافعی و تهاجمی. در رویکرد اول سعی می‌کند نشان دهد تعارض عمیق و جدی‌ای میان علم و دین وجود ندارد. اما در رویکرد دوم می‌کوشد که نشان دهد برخلاف نظر مشهور، میان علم و طبیعت‌باوری تعارض عمیقی وجود دارد. او استدلالی را با عنوان «استدلال تکاملی علیه طبیعت‌باوری» مطرح می‌کند. ایده‌ی اصلی استدلال او این است که احتمال اعتمادپذیربودن قوای شناختی انسان، با پذیرش توأمان طبیعت‌باوری و نظریه‌ی تکامل، اندک است و این شامل همه‌ی باورهایی می‌شود که قوای شناختی انسان تولید می‌کند، ازجمله باور به طبیعت‌باوری؛ لذا پذیرش هم‌زمان طبیعت‌باوری و نظریه‌ی تکامل معقول نیست، درحالی‌که این مشکل در پذیرش هم‌زمان خداباوری و نظریه‌ی تکامل وجود ندارد. استدلال پلنتینگا با واکنش‌ها و انتقادهای فراوانی مواجه شده است. ارنست سوسا با نوشتن دو نقد، از جمله‌ی این منتقدان است. او با ارجاع به دکارت و تمایزگذاشتن میان معرفت تأملی و غیرتأملی، اشکال پلنتینگا را اساساً ناظر به حوزه‌ی معرفت تأملی و نه غیرتأملی می‌داند و آن را نادرست تلقی می‌کند. ازنظر سوسا، از این جهت وضعیت خداباوری و طبیعت‌باوری یکسان است. در مقابل، پلنتینگا مشکل اصلی را در معرفت تأملی می‌داند و معتقد است خداباوری از این جهت بر طبیعت‌باوری ترجیح دارد؛ چراکه طبیعت‌باوری برخلاف خداباوری، با ناقض مواجه است.