جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب شرح و تفسیری موجز از دوره‌ای بسیار کوتاه، ولی غنی، از تاریخ فلسفه غرب، مشهور به ایدئالیسم آلمانی است. با توجه به گستردگی موضوع، به منظور تدقیق مباحث، دو اثر انقلابی و سرنوشت‌ساز این جنبش فلسفی، یعنی نقد عقل محض کانت و پدیدارشناسی روح هگل، مبدأ و مقصد کتاب تعیین شده‌اند. بنابراین در عین اشاره به سایر آثار، مسیری حتی‌الامکان پیوسته و منسجم از نقد عقل محض تا پدیدارشناسی روح طی شده است. همچنین تلاش شده است حق مطلب درباره آراء دو فیلسوف به غلط مغفول مانده و بسیار مؤثر بر اندیشه هگل و تاریخ فلسفه پساهگلی، یعنی فیشته و شلینگ، ادا شود.

این کتاب روایتی است از سیر اندیشه آلمانی از لایب نیتس تا کی‌یر کگور. در این کتاب نخست با اندیشمندانی آشنا می‌شویم که پایه‌های اندیشه آلمانی را در اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم برپا کردند: اندیشمندان شناخته شده‌تری چون لایب نیتس، ولف و باومگارتن و متفکران ناشناخته‌تری چون لامبرت، تتنس و مندلسون. سپس طی سه فصل بعدی، فلسفه نقدی کانت شرح داده می‌شود. فصل پنجم به توضیح شکل گیری آغازه‌های اندیشه ایدئالیستی محض نزد فیلسوفانی چون راینهولت، فیشته و شلینگ می‌پردازد. فصول ششم تا هشتم به توصیف و ایضاح وجوه عمده ایدئالیسم مطلق هگل اختصاص دارد. فصل نهم وضعیت اندیشه آلمانی پس از مرگ هگل و خیزش هگلی‌های جوان، فویرباخ، مارکس و انگلس را مورد بررسی قرار می‌دهد. و سر انجام در فصول دهم و یازدهم شرحی از فلسفه‌های شوپنهاور و کی‌یر کگور به دست داده می‌شود.

از غرایبِ تاریخِ فلسفه است که یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نظریه‌های اخلاق ــ یعنی نظریه‌ی اخلاقِ کانت ــ در قالبِ کتابی واحد در دسترس نیست. از میانِ سه اثرِ اصلیِ کانت در اخلاق، بنیانگذاری برای مابعدالطبیعه‌ی اخلاق، نقدِ عقلِ عملی و مابعدالطبیعه‌ی اخلاق، اولینِ آن‌ها در کانونِ علاقه‌ی فلسفی بوده و هست. حتی امروزه نیز هنوز از نظرِ بسیاری کسان لُبِ اخلاقِ کانتی در تلقیِ او از اراده‌ی خیر و در آموزه‌ی اَمرِ بی‌قیدوشرط خلاصه می‌شود. اما با مطالعه‌ی نقدِ دوم آشکار می‌شود که چنین چیزی عینِ تقلیلِ فلسفه‌ی اَخلاقِ کانت است. گستره‌ی موضوعیِ نقدِ دوم به واقع فوق‌العاده است. کانت پیش‌تر سه پرسش طرح کرده بود: «چه می‌توانم بدانم؟ چه می‌بایست بکنم؟ به چه می‌توانم امید ببندم؟». در نقدِ عقلِ عملی، اولاً، نتایجِ نقدِ نخست تأیید می‌شود؛ ثانیاً، آموزه‌ی اَمرِ بی‌قیدوشرط از طریقِ امرِ واقعِ عقلِ محض توضیح داده می‌شود و این امید که کوششِ فضیلتمندانه چه‌بسا بیهوده نباشد در پرتوِ آموزه‌ی خیرِ اعلی موجه می‌گردد. ثالثاً، کانت با سه اصلِ موضوعه‌ی آزادی، نامیرایی و خدا ــ به جای پاسخ دادن به این پرسش که به چه می‌توانم امید ببندم ــ به این پرسش پاسخ می‌دهد که من به‌مثابه‌ی سوژه‌ای اَخلاقی باید به چه چیزی معتقد باشم تا قانونِ اَخلاق موهوم نباشد. بنابراین، در نظرِ کانت معنای تکلیف‌گرایانه‌ی اَخلاق در تکلیف‌های ما در قبالِ کنش خلاصه نمی‌شود؛ از نظرِ او، ما در مقامِ سوژه‌هایی اَخلاقی باید به وُجودِ خدا و نامیراییِ نفْس معتقد باشیم. این اعتقاد از منظرِ عملی گریزناپذیر است.

انسانِ مدرن از نظرِ شیلر دستخوش دوپارگی و بیگانگی‌ با خویش است، چیزی که در فعالیت‌های متضادِ «حس» و «عقل» متجلی می‌شود، در تضادِ دولتِ اضطرار و دولتِ عقلانی‌ـ‌اخلاقی، ضرورت و آزادی، قانونِ طبیعت و قانونِ اخلاق، رانۀ مادی و رانۀ صورت، و جز این‌ها. شیلر، در کوشش برای رفعِ این تضادها، بر سیاست و «دولتِ عقلانی» تأکید می‌ورزد و «تربیتِ» موردِ نظر در نامه‌ها نیز تربیتِ انسان است برای پشتِ سر نهادنِ «دولتِ اضطرار» و تأسیسِ دولتِ عقلانی. بنابراین، مسئله‌ی اصلیِ نامه‌ها را مسئله‌ای سیاسی تشکیل می‌دهد، که به تعبیرِ شیلر عبارت است از «برساختنِ آزادیِ سیاسیِ حقیقی». با وجودِ این، شیلر راهِ حلِ این مسئلۀ سیاسی را نه در خودِ سیاست بلکه در«زیبایی‌شناسی» جست‌و‌جو می‌کند. از نظرِ شیلر، زیبایی‌شناسی وسیله‌اي است که می‌تواند همۀ آن دوپارگی‌ها، تضادها و بیگانگی‌ها را از میان بردارد و انسان را با خویش، با دیگران و با طبیعت در هماهنگیِ کامل قرار دهد.

پدیدارشناسیِ روح دانشِ پدیدارشونده را عرضه می‌کند و می‌بایست جایگزینِ تبیین‌های روان‌شناسانه یا همچنین مباحث انتزاعی‌تر درباره‌ی بنیان‌گذاریِ دانش شود. این اثر تمهید برای علم را از نظرگاهي موردِ ملاحظه قرار می‌دهد که به‌وسیله‌ی آنْ این تمهیدْ نوعی فلسفه‌ی تازه، جالبِ توجه و نخستین علمِ فلسفه است. این اثر قالب‌های مختلفِ روح را در مقام منزلگاه‌های یک راه دربرمی‌گیرد، راهي که از طریقِ آنْ این روح به دانشِ محض یا روحِ مطلق بدل می‌شود. از این رو، در بخش‌بندی‌های اصلیِ این علم، بخش‌هایي که دوباره به چندین بخش تقسیم می‌شوند، آگاهی، خودآگاهی، عقلِ مشاهده‌گر و کنش‌گر، خودِ روح، به‌منزله‌ی روحِ اخلاقی عرفی، فرهیخته و اخلاقی، و نهایتاً به‌منزله‌ی روحِ دینی در صورِ مختلف‌اش، موردِ ملاحظه قرار می‌گیرند. غنای نمودهای روح، غنایي که در نظرِ اول آشوبناک به نظر می‌رسد، در این اثر به قالبِ نظمي علمی درمی‌آید که این نمودها را بر حسبِ ضرورت‌شان نمایش می‌دهد. امورِ ناکامل خود را در این نظمِ علمی منحل می‌کنند و به امورِ والاتري برمی‌گذرند که حقیقتِ قریب‌شان‌اند. آن‌ها حقیقتِ فرجامین‌شان را ابتدا در دین و سپس در علم، به‌مثابه‌ی نتیجه‌ی کلِ این فرایند، می‌یابند.

نظام ایدئالیسم استعلایی اثر فریدریش ویلهلم یوزف شلینگ جایگاهی ویژه و بی‌بدیل در ایدئالیسم آلمانی پساکانتی دارد. این اثر به همراه بنیاد کل آموزه‌ی علم فیشته و پدیدارشناسی روح هگل سه اثر دوران‌ساز این جریان فلسفی را تشکیل می‌دهند. نظام ایدئالیسم استعلایی در واقع مظهر اوج اندیشه‌های فلسفی شلینگ در دوره‌ی نخست فعالیت او (۱۷۹۴-۱۸۰۰) و حاصل تأملات وی درباره‌ی فلسفه‌های اسپینوزا، لایب‌نیتس، کانت و فیشته است. شلینگ در نظام ایدئالیسم استعلایی بر آن شد که به رؤیای پساکانتیِ «نظامِ فلسفه» جامه‌ی واقعیت بپوشاند. وی در این اثر کوشید آنچه را نزد کانت و فیشته پراکنده و متفرق بود، در یک اثرِ واحد وحدت ببخشد. از این رو، نظام ایدئالیسم استعلایی شامل دو بخش اولیه است (بخش‌های نخست و دوم) که در حکمِ «فلسفه‌ی اولی» هستند و در آن‌ها «اصلِ» فلسفه استنتاج می‌شود. بخش سوم «فلسفه‌ی نظری» را تشکیل می‌دهد که شلینگ در آن تحقیقاتِ خویش درباره‌ی «فلسفه‌ی طبیعت» را دوشادوش تاریخِ آگاهی شرح می‌دهد. بخش چهارم «فلسفه‌ی عملی» به معنای موسع را تشکیل می‌دهد که شلینگ در آن مفاهیم «اراده»، «خودتعین‌بخشی»، «دیگری»، «قانون اخلاق»، «تاریخ» و «دین» را پیش می‌کشد. بخش پنجم معطوف به «غایت‌شناسی» است. و نهایتاً در بخش ششم «فلسفه‌ی هنر» به‌منزله‌ی ارغنون فلسفه و مقامی برتر از فلسفه مطرح می‌شود.

گوتفرید ویلهلم لایب‌نیتس بدون شک یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان سنت فلسفی مغرب زمین است؛ در عین حال باید گفت که وی فیلسوفی است فوق‌العاده دشوار. دو تا از مشهورترین آموزه‌های فلسفی وی به گونه‌ای هستند که ممکن است در بدو امر بسیار نامأنوس و نامقبول به نظر برسند. به همین دلیل، بسیاری از خوانندگان فلسفه لایب‌نیتس زمانی که با نظریه مونادها و این قضیه که جهان فعلی بهترین جهان در میان تمامی جهان‌های ممکن است روبرو می‌شوند نمی‌توانند بر مقاومت اولیه خویش نسبت به این آرا فایق آیند. حقیقت این است که قضیه اخیر، لایب‌نیتس را در چنان موقعیتی قرار داد که ولتر در کتاب کاندید به راحتی او را آماج حملات تند و تیز خود قرار می‌دهد. دشواری‌های فلسفه لایب‌نیتس منشأ دیگری نیز دارد که اساساً از جنس دیگری است و آن این‌که هر چند او در طول حیاتش یک کتاب فلسفی منتشر کرد، هرگز شرحی قطعی و جامع از نظریات و بحث فلسفی‌اش به دست نداد.

یکی از مباحث عمده‌ای که نهاماس در کتاب حاضر بر آن تأکید می‌کند و نتایجی برای تفسیر مختار خویش برمی‌کشد، «زیبایی‌شناسی‌گرایی» نیچه است. نهاماس بر این عقیده است که نیچه به جهان به‌مثابه متنی ادبی می‌نگرد و برای رسیدن به دیدگاه‌های خویش درباره‌ی جهان و اشیا و حتی انسان‌ها، نخست ایده‌ها و اصولی را از ادبیات و آفرینش آثار ادبی برمی‌گیرد و سپس آن‌ها را به دیدگاه‌های مزبور تعمیم می‌دهد. او در تأیید رابطه‌ی میان ادبیات و جهان نزد نیچه، متذکر می‌شود که شباهتی میان این دو هست: همان‌طور که می‌توان آثار ادبی را از جنبه‌های متفاوتی نگریست و تفسیر کرد، آن هم به شیوه‌هایی متقابلاً ناسازگار و به یک اندازه درست، به همین ترتیب می‌توان جهان را نیز به انحای گوناگون و از منظرهای گوناگون تفسیر کرد، بی‌آن‌که ناسازگاری و تعارض تفسیرها موجب نادرست بودن آن‌ها شود.

آیا نیچه فیلسوف است؟ آیا اثر اصلی او، «چنین گفت زرتشت» اثری فلسفی است؟ با این که راوی آن صرفاً یک استدلال به دست می‌دهد و همین یک استدلال هم نامعتبر است. نیچه طبق چه معیارهایی یک فیلسوف قلمداد می‌شود؟ و اگر این معیارها سنجیده نباشند چه اتفاقی رخ می‌دهد. اما نیچه خود را فیلسوفی می‌داند که هم از عشق می‌نویسد هم از حکمت. در عین حال، چنین می‌نماید که اغلب آثارش نه در خدمت عشق، بلکه در خدمت نفرتند. نویسنده این کتاب «الن وایت» نوشته‌های نیچه را نوعی هزارتو می‌داند که هیچ راه یگانه‌ای در آن وجود ندارد و این عنوان را از آن جهت بر می‌گزیند که بتواند خوانندگان و مخاطبان را در این مسیر تو در تو به دنبال خود بکشاند. کتاب در هزارتوی نیچه در سه بخش و نه فصل به یکی از مضامین عمده فلسفه نیچه می‌پردازد: بازگشت جاودان. نویسنده در اثر فوق پیوندی هم با ادبیات برقرار کرده و از میلان کوندرا و ایتالیوکالوینو نقل قول‌هایی آموزنده آورده است.