جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم «نشوز» در آیۀ ۳۴ سورۀ نساء یکی از مسائل پربسامد حقوق زن در قرآن است. یکی از نواندیشانی که به این آیه توجه ویژه‌‌ای دارد عزیزة الحبری است. المیزان علامه طباطبایی، یکی از مهم‌ترین کتب تفسیری شیعه، نیز تفسیر این آیه را در بر دارد. این مقاله، با روش تفسیر تطبیقی، به این می‌پردازد که علامه طباطبایی و الحبری چه تفسیری از نشوز در آیۀ یادشده به دست داده‌اند و این تفاسیر چه شباهت و اختلافی با یکدیگر دارند. علامه طباطبایی شخصیت زن را با مرد برابر می‌شمارد و اعتقاد دارد که نمی‌توان نگاه غرض‌ورزانه‌ایی به زن روا داشت؛ بنابراین، تصورات عوامانه دربارۀ ضرب زنان در اندیشۀ وی جایگاهی ندارد. الحبری، بیشتر با تأکید بر روایت پیامبر اکرم (ص)، به نشوز می‌پردازد که حضرت آن را به فاحشۀ مبینه، یعنی زنا، تفسیر می‌کند و در نتیجه، دایرۀ نشوز را بسیار مضیق‌تر می‌نماید.

یکی از آیاتی که مسئله خشونت نمادین علیه همسر ذیل آن بررسی شده، آیه 44 سوره ص است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی وسیع تفسیرهای متقدم و متأخر اعم از شیعه و سنّی از این آیه، محتوای آن‌ها درباره خطاهای نسبت داده‌شده به همسر ایوب (ع) و مواجهه این پیامبر با همسر خود و همین‌طور قضاوت نهایی خداوند عزّوجلّ را تحلیل و مقوله‌بندی نموده و ریشه‌های درون‌مایه‌های مشهور در تفسیر این آیه را بکاود و سپس با بررسی انتقادی این درون‌مایه‌ها و روایت‌های پس‌زمینه آن، سعی در ارائه تفسیری بدیل به شیوه قرآن به قرآن نماید. با کاوش آیات مرتبط با داستان ایوب (ع) و همین‌طور آیات دیگری در سوره‌های بقره و واقعه و مطالعه واژگان هم‌ریشه «تحنث» در قرآن، آیه 44 سوره صاد را می‌توان چنین تفسیر نمود که خداوند فرموده است: «(ای ایوب) آن دسته‌ی ساقه‌ها را بگیر و به مزار آن پیکرهای بی‌جان بزن (تا به اذن خداوند زنده شوند) و نسبت به قدرت پروردگارت برای احیای مردگان یقین کن». در این تفسیر بدیل، مسئله خشونت خانگیِ مشروع در قبال یک همسر وفادار ولو به شکل نمادین وجود ندارد و برخی از درون نمایه‌هایی که در برخی از تفاسیر بررسی شده از این آیه در اتهام به همسر این پیامبر و نیز طعن به عصمت انبیا وجود دارند نیز مرتفع می‌شوند.

مسألۀ عدل به ‌مثابۀ یکی از مبنای اصلی کلامی در زمینۀ خوانش مناسبات میان دو جنس از منظر قرآن کریم در میان اندیشه‌ورزان زن مسلمان جایگاه خاصی پیداکرده است. به گونه‍ای که یکی از مبانی اصلی خوانش‌های زنانه‌نگر نوین از قرآن کریم، اتکای بر عدل به مثابه یک مبنای کلامی است. دغدغه زنان نواندیش مسلمان نسبت به عدل و زدودن خوانش‌های مذکرمحور از قرآن، سبب شده است ایشان، نکوهش زنانگی و درجه دومی بودن زن در تفاسیر سنتی را معلول محوریت احادیث در تفسیر قرآن کریم، اشتباهات انسانی مفسرین و در نظر نگرفتن رویکرد تدریجی قرآن برای اصلاح جامعه به سمت برابری بدانند. در مقابل برخی مجتهدین شیعی، با قبول هویت انسانی یکسان دو جنس، عدالت را در اتخاذ رویکردهای متناسب با تفاوت‌های جنسیتی در قالب حقوق و تکالیف، در حیطه‍های فردی، خانوادگی و اجتماعی می‌دانند. بنابراین هر دو دیدگاه عدالت خداوند نسبت به زنان در قوانین را مطمح نظر دارند ولی زنان نواندیش قائل به عدالت مساواتی و متفکران شیعی، عدالت استحقاقی هستند. این پژوهش به روش تحلیلی-تطبیقی، عدالت در روابط بین دو جنس در قرآن ازنظر اندیشمندان شیعه و خوانش‍های زنانه‌نگر را بررسی‌ می‍نماید.

در خوانش‌هایی که زنان مسلمان در چند دهه اخیر از قرآن کریم صورت داده‌اند با نویسندگانی مواجهیم که بعضاً به‌عنوان افراد شاخص جریان معروف به «فمینیسم اسلامی» از آن‌ها یاد می‌شود. این نویسندگان که شامل کسانی چون ودود، الحبری، بارلاس و سعدیه شیخ می شوند، تا اندازه معتنابهی در روش شناسی خود متاثر از نظریه تفسیری فضل‌الرحمن بوده‌اند. فضل‌الرحمن هرمنوتیک قرآن‌محور خود را بر نظریه‌ای در باب نبوت و ماهیت وحی و نیز فهمی درباره تاریخ مبتنی می‌کند. وی منادی تمییز اسلام هنجاری از اسلام تاریخی است و به تفکیک ایدئال‌های دین از اعراض آن برای فهم حضور دین در جهان مدرن دعوت می‌کند. در نگاه او، انداختن طرحی نو در ساحت معرفت اسلامی در اصل باید با مطالعه جامع قرآن برای روشن نمودن مقاصد و اصول اخلاقی آن آغاز شود. در نگاه او پس از استخراج یک نظام اخلاقی و فکری از قرآن و بر مبنای این نظام اخلاقی است که می‌توان به درستی میراث حدیثی اسلامی را خوانش کرد. او دل‌مشغول احیای اجتهاد است و آن را بر مبنای «حرکت دومرحله‌ای» خود تعریف می‌کند. طنین اندیشه او در آثار نویسندگان یادشده حضور دارد ازاین‌رو تحلیل و نقد این اندیشه به نحوی تحلیل و نقد «فمینیسم اسلامی» نیز هست. این مقاله که به عنوان رهیافت روشی خود از «مطالعه تحلیلی» و «نقد دیالکتیک» بهره می‌برد سرانجام به این نتیجه می‌رسد که نظریه تفسیری فضل‌الرحمن، ضمن برخی نوآوری‌ها و راه‌گشایی‌ها، مبنای محصل و کاملا پردازش‌شده‌ای نیست که بتواند بدون ایجاد مساله‌هایی مضاعف، مبنای خوانش‌های بدیل زنان از قرآن کریم شود.

این مقاله نخست دربارۀ تصویر حوا، در مقام اولین زن در داستانِ آفرینش قرآن و عهدین، به ‌طور مقایسه‌ای سخن می‌گوید و به ابعاد جایگاه انسانی، تقصیر در هبوط و مجازات گناه نخستین او می‌پردازد؛ سپس پیامدها و بازنمایی‌های این تصویر الاهیاتی را در ادبیات و هنر دو جهان مسیحی و اسلامی بررسی و مقایسه می‌کند. این هدف با گردآوری داده‌ها و کاوش در اسناد کتاب‌خانه‌ای و آثار هنری در قالب مطالعه مقایسه‌ای خُرد و متوازن به نحو تبارشناختی در بخش اول، یعنی بررسی داستان آفرینش در قرآن و عهدین، و به نحو مقایسه‌ای نامتوازن در بخش دوم، یعنی تأثیر منابع الاهیاتی بر ادبیات و هنر، صورت گرفته است. حاصل این واکاوی نشان می‌دهد تصویر حوا در عهدین عاری از اسطوره‌های زن‌ستیزانه نیست و خلق‌شدن از دندۀ چپ، وسوسۀ آدم و تقصیرکاری در هبوط و مجازات حوا متفاوت با آدم تصویر شده است، در صورتی‌ که قرآن چنین تصویری ترسیم نمی‌کند. به ‌هر حال، گذشته از ادبیات و هنر غربی که تصویر عهدینی حوا را بازنمایی می‌کند، برخی آثار ادبی و هنری اسلامی نیز متأثر از همان تصویرند و با تصویر قرآنیِ حوا مطابقت ندارند.

«فمینیسم اسلامی» در سه-چهار دهه اخیر تلاش کرده تا خوانش‌های جایگزینی از مواجهه اسلام با مسائل زنان ارائه دهد. پژوهشگران اصلی این جریان زمینه‌های پژوهشی، دیدگاه‌ها و وابستگی‌های فرهنگی متنوعی دارند و به لحاظ تمرکز موضوعی نیز آثار متنوعی را در زمینه مسائل زنان در اسلام و جوامع اسلامی تولید کرده‌اند. پژوهشِ حاضر در صدد است با مطالعه ادبیات هشت تن از نویسندگان اصلی این جریان (فاطمه مرنیسی، لیلا احمد، آمنه ودود، رفعت حسن، عزیزه الحبری، اسما بارلاس، کشیا علی، سعدیه شیخ) به عنوان نمونه هدفمند خود، مبانی معرفتی آن‌ها را تحلیل و نقد کند. این مبانی معرفتی شامل مولفه‌های معرفت‌شناختی، مولفه‌های روش‌شناختی و مبانی کلامی-الهیاتی این مولفه‌ها می‌شود. در این راستا، این رساله از رهیافت‌های روشی تحلیل محتوای کیفی، تحلیل دیالکتیک و تبارشناسی اندیشه‌ها بهره برده است. بررسی مبانی معرفتی این نویسندگان نشان می‌دهد که آن‌ها و نیز اندیشمندان متبوعشان (همچون فضل‌الرحمن) عمدتاً برای برون رفت از برخی بن‌بست‌ها و معضل‌های تاریخیِ معرفت‌شناسی و روش‌شناسی اسلامی (سنّی) سراغ سرچشمه‌های کلامی-الهیاتی آن بن‌بست‌ها و معضل‌ها رفته‌اند تا یک الهیاتِ روش‌شناختی سازگار با مسأله‌های مدرن جامعه مسلمانان را بپردازند. در انتها، و پس از تحلیل و نقد مبانی معرفتی یاد شده، بررسی امکان‌های کلامی-الهیاتی شیعی به عنوان بدیلی برای برون‌رفت از اشعری‌گری تاریخی معرفت در جهان اسلام، به جای نحوه‌ای از نواعتزالی‌گری (که می‌تواند عملا به کنار گذاشتن نصّ منجر شود)، برای حل مسائل روش‌شناختی مسأله‌آفرین در زمینه جنسیت و اسلام پیشنهاد می‌شود.

نظریه‌های علوم انسانی و اجتماعی به لحاظ چگونگی نگاه به هستی، انسان، معرفت بشری، و غایت نظریه‌پردازی بی‌طرف نیستند. هر نظریه پیش‌فرض‌های انسان‌شناختی، معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی و نیز پیش‌فرض‌های دیگری مانند پیش‌فرض های اَکسیولوژیک (ارزش‌شناختی) و پراکسیولوژیک (رویه‌شناختی) دارد. این پیش‌فرض‌های فرانظری در نظام کلی فرانظریه‌هایی قرار دارند که خود منبعث از سنت‌های فلسفی غرب هستند. بر همین اساس، برای نظریه‌پردازی اسلامی در علوم اجتماعی و انسانی به طور کلی، و در ارتباطات انسانی به طور خاص، باید به مولفه‌های چندگانه فرانظری پرداخت و آن‌ها را از منابع معرفت دینی – ناظر به تولید نظریه در ارتباطات انسانی- استخراج کرد. در همین راستا، این پایان‌نامه تلاشی است برای مطالعه مقایسه‌ای مولفه‌های انسان‌شناختی فرانظریه‌های ارتباطات انسانی در آراء متفکرین غربی قرون 19 و 20 میلادی و مفسرین معاصر شیعی. این مقایسه با نشان دادن تفاوت‌های بنیادین در اندیشه‌های بنیادین انسان‌شناختی مرتبط با نظریه‌پردازی ارتباطات انسانی، ضرورت توجه به مبانی انسان‌شناختی اسلامی در نظریه‌پردازی ارتباطات را نشان می‌دهد.این پژوهش که به لحاظ ماهیّت فلسفی و نظری آن، از روش تحقیق کتابخانه‌ای- تحلیلی استفاده می‌کند، هدف مذکور را از رهگذر پاسخ به این سوال اصلی پی می‌گیرد: تفاوت‌ها و شباهت‌های میان آراء انسان‌شناختی مفسران معاصر شیعی و متفکران غربی قرون 19 و 20 میلادی در زمینه مولفه‌های انسان‌شناسی فرانظریه‌های ارتباطات انسانی، سبب چه تفاوت‌هایی در شناخت و نظریه‌پردازی ارتباطات انسانی می‌شوند؟