جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه در پی می آید تحلیل صوری روایتی مربوط به انهدام عزی است که بنابر آن، عزی، مهمترین خدای قریش، در هنگام انهدام به صورت زنی سیاه با موهای پریشان ظاهر شد و سپس توسط سربازان اسلام به قتل رسید. در این پژوهش تحریرهای چهارده گانه از این واقعه مورد بحث قرار می گیرند و مراحل سیر و تکامل آن ها در میان مسلمانان با رویکرد مورفولوژی دنبال می‌شود. بررسی تطورات طولی و عرضی رخ‌داده در این روایات نشان می دهند که چگونه یک گزارش ساده قرن اول در منابع مختلف اسلامی هویتی داستانی و تخیلی می‌یابد بگونه ای که از زبان مجازین به زبان حقیقت ‌گراییده و بتی (سنگی یا چوبی) به موجودی انسانی و عینی، آن هم یا خصائص و صفاتی خاص، تبدیل می‌شود. واکاوی این تحریرها و تشخیص نقاط عطف آن‌ها، گرچه هیچ فایده فقهی یا دینی ندارد اما از آن جهت حائز اهمیت است که از عملکرد مسلمانان در مواجهه با الهگان مشرکان خبر می‌دهد و میزان دخالت عناصر بیرونی مخصوصاً نفوذ باورهای مسیحیان در میان ایشان را آشکار می سازد.

يکي از داستان‌هاي رمزآلود قرآن داستان گاو بنی‌اسرائيل است که مشابه آن در عهد عتيق نيز ذکر شده است. با توجه به اشتراک هر دو کتاب در کليت اين داستان و نيز توجه به سياق تنها کاربرد قرآني آن در سوره مدني «بقره» که خطاب به يهوديان مدينه است، اين داستان مي‌بايست هم براي مخاطبان قرآن شناخته‌شده باشد و هم براي يهوديان. با مفروض گرفتن این امر، اینکه چرا از میان تمامی حیوانات، گاو این چنین اهمیت یافته و علت دستور به ذبح آن و ارتباط آن با قتل چیست و اساساً بازگویی این واقعه در قرآن با چه هدفی و برای ابلاغ چه پیامی است، نیازمند آن است به بررسی اسطوره‌های اقوام باستان بپردازیم و از آنجا با واکاوی خصائص چنین ذبح‌هایی، راهی برای پاسخ به پرسش‌های فوق بیابیم. مي‌توان با رویکردی بین‌الادیانی و با تکيه بر مجموع مستندات ادعا کرد: دستور به ذبح گاو مذکور، بيش از آنکه قرباني آييني براي تقرب باشد، مطابق آيات تورات نوعي «بلاگرداني» از زمين مادر است که برگرفته از سنت‌هاي پيشازرتشتي، براي دفع شرور انجام مي‌گرفت. در روايت توراتي ماجرا، زمين مادر و در روايت قرآني آن گاو ماده حائز اهميت شده‌اند که هر دو نمود يک چيز (يعني رزق و برکت) به‌شمار مي‌آيند. قرآن با بازگويي اين واقعه، علاوه بر آنکه ماهيت دروني قوم يهود را در عناد با الله افشا مي‌سازد، درک پيشااسلامي اين باور را هم هدف انتقاد قرار داده و تمام ويژگي‌هاي الوهي که مخاطبانش براي اينگونه آيين‌ها و اينگونه عناصر (زمين مادر ـ گاوماده) قائل بودند، را يکسره به الله بازمي‌گرداند.

در بازتابی که از باورهای مسیحیان پیرامون حضرت عیسی(ع) در لابلای آیات قرآن دیده می شود، مفهوم «عیسی، پسر خدا» یکی از مفاهیم چالش برانگیز است و تحقیقات بسیاری در خصوص آن انجام شده است. در حالیکه مضامین قرآنی مرتبط با این باور اینطور تداعی می سازند که گویی مسیحیان، عیسی را فرزند واقعی و جسمانی خداوند تلقی می کردند، در سنت مسیحی این امر ظاهرا ارتباطی با خویشاوندی واقعی(جسمانی، خونی) میان عیسی و خداوند ندارد. حتی هیچیک از فرقه های مسیحی هم بر چنین باوری نبودند(و نیستند) که خداوند همسری برگزیده تا از آنجا عیسی فرزند متولد شده از ایشان باشد. بنابراین به نظر می رسد دو کتاب مقدس دریافت واحدی از چگونگی فرزندی عیسی یا مفهوم «پسرِ خدابودنِ عیسی» ندارند. در مقاله حاضر می کوشیم مفهوم فوق را در قرآن مورد بررسی قرار دهیم و با کمک دیگر آیات قرآن، همچنین منابع پیشااسلامی راهی برای رفع این تناقض پیدا کنیم. در این پژوهش همچنین تلاش های مسلمانان در خصوص این موضوع مورد بحث واقع شده و سعی گردیده است نقاط قوت و ضعف پاسخ های ایشان نشان داده شوند. مجموع یافته ها نشان می‌دهند نه تنها قرآن با کتاب مقدس و سنت مسیحی در خصوص ابن الله بودن عیسی تنافی و تضادی ندارد، بلکه باید زبان جدلگونه قرآن در اینگونه آیات را شناخت و با باورهای رایج در منطقه هم آشنا بود، چیزی که سنت اسلامی تا به امروز از آنها غافل بوده است.

مطالعه مکتوبات قرون میانه درباره سیره [حضرت] محمد باید همراه با مطالعه تاریخ وی باشد، وقایعی که شواهد متعددی در منابع مختلف برای آنها داریم. گزارش ابن‌اسحاق از سیره [حضرت] محمد و خلاصه آن که ابن‌هشام تهیه کرده، همگی محصول دوران خود این نویسندگان‌اند. یک نمونه خودسانسوری که یکی از راویان ابن‌اسحاق اعمال کرده و دو نمونه سانسور که ابن‌هشام اعمال کرده و بسیاری از مطالب پیشینیان خود را حذف کرده است، به درک بهتر بافت اجتماعی و سیاسی این سیره‌ها کمک می‌کند.

از لات، عُزّی و منات در قرآن، یک‌بار در آیات سورۀ نجم یاد شده‌ است: «أَفَرَءَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی / وَ مَنَوة الثَّالِثَة الْأُخْرَی» [النجم: 20-19]. از آنجا که این الهگان دارای کارکرد ثبوتی در نظام توحیدی قرآن نبوده‌اند عملاً زمینه­ای برای تداوم و بسط نیافته‌اند. نوشتار حاضر با کاوش در دیرینۀ این الهگان و بازسازی کارکردهای کهن‌شان می‌کوشد بافت معنایی آیات قرآنی مرتبط با آن­ها را تبیین کند. پرسش اصلی در پژوهش حاضر این است: ایزدبانوان (لات، عُزّی و منات)، در دوره‌های مختلف تاریخی چه کارکردهایی داشتند و هر یک از این­ها در کاربردهای قرآنی تا چه حد بازتاب پیدا کرده‌اند. مطالعات دربارۀ جنبه‌‌های نمادشناسی لات، عُزّی و منات نشان می‌‌دهد که این الهگان در فرهنگ عربی نه فقط به مثابه خدایگان رجا و امید که به عنوان الهگان خوف هم تقدیس می‌شدند. در مجموع می‌توان با تکیه بر مستندات تاریخی ادعا کرد که در ترکیب آیات سورۀ نجم، به این خصلت‌های دوگانه تلویحاً اشاره شده‌ و تماماً به الله، خدای یکتای اسلام بازگردانده شده‌اند.

امروزه علیرغم پیشرفت‌های سریع فناوری، یکی از مشخصه‌های بارز و عینی در رفتار عموم مردم جامعه، مخصوصاً جوانان، ضعف امید و امیدواری نسبت به آینده است. به همین دلیل بهره‌مندی از نگرشی مثبت و امیدوارانه، ضمن ایجاد تلاشی هدف‌مند در انسان، سلامت روان او را نیز تضمین خواهد نمود. در روان‌شناسی مثبت‌نگر، اعتقاد بر آن است که سازه‌هایی همچون امید، می تواند از افراد در برابر رویدادهای استرس‌زای زندگی حمایت کند. به همین دلیل در یکی دو دهه‌ی اخیر، روان‌شناسان بطور جدّی به بررسی نقش امید در درمان انواع بیماری‌ها پرداخته‌اند که حاصل آن نیز، پیدایش نظریه‌ای به نام نظریه‌ی امید بوده است. از سویی دیگر، با توجه به تأثیر جهان‌بینی هر فرد در زدودن انواع بیماری‌ها، نمی توان از نقش دین در پیدایش امید غافل ماند.پژوهش حاضر سعی دارد ضمن بررسی و واکاوی مفهوم امید در حیطه روان‌شناسی و آشنایی با راهکارهای بشری جهت ایجاد و تقویت امید در زندگی انسان، به تحلیل روان‌شناختی آیات قرآن در این رابطه بپردازد. سپس با مقایسه‌ی مفهوم امید در حیطه قرآن (با واژه‌های مربوطه‌اش نظیر رجاء، تمنی، أمل و....) و علم روان‌شناسی، ضمن معرفی نقاط اشتراک و افتراق این دو حوزه، راهکارهای مناسب جهت ایجاد و افزایش امید در افراد بشر را ارائه نماید.از نتایج بارز و شاخص مفهوم امید در قرآن، آن است که جهان‌بینی قرآن، یک جهان‌بینی خدا مرکزی است و هیچ مفهوم عمده‌ای در قرآن، جدای از مفهوم خداوند وجود ندارد، به همین دلیل امید واقعی و حقیقی نیز در ارتباط با الله است که دستاوردهای روان‌شناسی، علیرغم شباهت‌های زیاد با مفاهیم قرآنی موجود در این زمینه، از این نکته غافل مانده‌اند.یافته‌های پژوهش حاضر بیانگر آن است که:•زیر بنای امید در روان‌شناسی، براساس نوع جهان‌بینی فرد(مادی‌گرا یا معناگرا) تعریف می‌گردد اما زیر بنای مفهوم امید در قرآن، در راستای تجلی اسماء الهی است.•نظریه‌ی امید در روان‌شناسی، از نظر ارزش‌گذاری اهداف، یک نظریه‌ی تقریباً خنثی به شمار می‌رود، در حالی‌که قرآن کریم علاوه بر تعیین هدف، به تقسیم و تنویع انواع اهداف دنیوی نیز پرداخته است. •نظریه‌ی امید در روان‌شناسی، فاقد جهت‌گیری ارزشی است اما قرآن کریم برای تبیین و واضح سازی مفهوم امید، به بیان و ترسیم سیمای الگوهای مورد پسند و ناپسند امید پرداخته است.

داستان گوسالة سامری یکی از داستان‌های مهم قرآن کریم است که در تورات نیز بارها بدان اشاره شده است. در کنار تمامی تحقیقاتی که پیرامون این داستان انجام شده آنچه حائز اهمیت است توجه به علت انتخاب این گوساله در میان انواع حیوانات توتمی و سپس علت نرینگی آن است؛ به این معنا که علت انتخاب گوساله از میان تمامی حیوانات توسط سامری چیست؟ چرا جنسیت این گوساله در قرآن کریم به صورت مذکر بازتاب یافته ‌است؟ اساساً بازگویی این واقعه و تلمیح به این گوسالة نرینه در آیات قرآن کریم با چه هدفی بوده‌ است و کارکرد آن در القای پیام هدایت چیست؟ در این مقاله با کاوش در باورهای فرهنگی منطقه بین‌النهرین و سرزمین اقوام مختلف سامی کوشش شده‌ است تا ویژگی‌های گوساله از حیث اهمیت آیینی و نمادین آن مورد بررسی قرار گیرد و سپس بافت معنایی جنسیت‌یافتگی این گوساله در قرآن کریم واکاوی شود. این نوشتار با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی میان قرآن کریم و کتاب مقدّس از روش نقد کهن‌الگوهای یونگی نیز بهره برده‌ است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نرینگی این گوساله از شمار آن دسته مضامینی است که بار معنایی خاصی دارد و در مقام نفی برخی از رسوم جاهلی پیرامون تقدیس اجرام طبیعی به کار رفته ‌است. البته از آنجا که این جنسیت‌زدگی دارای کارکرد ثبوتی در ادیان توحیدی نبوده؛ بنابراین زمینه‌ای برای گسترش و تداوم فراهم نیافته‌ است.

یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های فهم تاریخ صدر اسلام، به‌خصوص برای شناخت دلالت بسیاری از آیات قرآن کریم، آگاهی از باورهای فرهنگی و تاریخی اعراب در دوران پیش از ظهور اسلام است. باوجود پیدایش دانش‌های جدید و آورده‌های ارزشمند ایشان در ارتباط با دوران باستان، به نظر می‌رسد که فهم ما از بسیاری از دلالت‌های تاریخی آیات قرآن، دارای کاستی و ابهام است. مقاله حاضر، با هدف نشان دادن نمونه‌ای از پژوهش‌های ضروری در این زمینه، بر آن است به موضوع خدابانوان عربی با تکیه بر سه الهه: منات، لات و عزی بپردازد و با کمک منابع پیشاقرآنی و شواهد عینی باقیمانده از جزیرة‌العرب در پیش از ظهور اسلام، به پرسش‌هایی در این زمینه، مانند: چیستی این الهه‌ها، مهم‌ترین کارکردها، صفات و القاب آنها، پیشینه تقدیس و مناطق اصلی پرستش آنها پاسخ دهد. مجموعه واکاوی‌های باستانی و تاریخی نشان می‌دهند این خدابانوان، الهه‌های واردشده از سرزمین‌های مجاور شبه‌جزیزه بودند که فراتر از ماهیت سنگی یا چوبی‌شان، کارکردهای مختلفی داشتند و در سطحی گسترده سرتاسر جزیرة‌العرب تقدیس و تنزیه می‌شدند.

یکی از اشکالات عمده در حوزه مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم، ابهام اصطلاحات و نبود اتفاق آراء بر سر استفاده از آن هاست. در‌ این میان، «بیان اساطیری» که یکی از شاخه‌های نقد ادبی محسوب می‌شود، به دلیل ارتباط آن از یک سو با متن مقدس و از دیگر سو با مباحث اسطوره، از چالش بیشتری نیز برخوردار است؛ در حالی­که ‌این گونه ادبی، تنها یک رویکرد خلاق و هنری است و با اسطوره‌گویی متن، تفاوت اساسی دارد. نوشتار حاضر بر آن است ابتدا به تعریف دقیق اصطلاح «بیان اساطیری» در دانش سبک‌شناسی ادبی و علم بلاغت بپردازد و سپس انواع یادکرد آن را در سنت تفسیری و علمی‌قرآن‌پژوهان مسلمان به بحث و بررسی بگذارد. سؤالات اصلی ‌این تحقیق عبارتند از: بیان اساطیری چیست و جایگاه آن در حوزه مطالعات ادبی قرآن کریم کجاست؟‌ آیا می­توان معادل‌ها یا جایگزین‌هایی را برای ‌این اصطلاح در سنت تفسیری مسلمانان و قرآن‌پژوهان یافت؟ تفاوت هریک از ‌این انواع با یکدیگر چیست؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که بیان اساطیری در قرآن کریم، فارغ از قدمت طولانی و اهمیت زیاد آن در مطالعات ادبی، لایه بلاغت متن مقدس را مورد مداقه قرار می‌دهد و در علم بلاغت سنتی مسلمانان، عمدتا با عناوینی همانند تشخیص، استعاره، مجاز، زبان تصویری و غیره قابل پیگیری است.