جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه وحدت وجود در عالم اسلامی از سوی اهل تصوف و عرفان در جهت تبیین رابطه خدا و جهان هستی مطرح شده است. وحدت وجود یعنی در دار هستی یک وجود حقیقی بیشتر نیست که همان خداست و هر چه غیر او در نظر گرفته شود چیزی جز تجلی و نمایش ذاتِ خدا نیست، چنان که گفته اند: لیس فی الدار غیره دیّار. هر چند مستند اصلی عرفا در این نظرشان، شهودِ باطنی این وحدت، نه استدلال عقلی یا ادله نقلی است، همچون سایر مکتب ها و مرام ها در عالم اسلامی، تلاش کرده اند از آیات قرآن و روایات اسلامی دستاویزهایی برای این نظریه فراهم آورند. موضوع اصلی این نوشتار درستی آزمایی دلالت این آیات و روایات بر وحدت وجود و همچنین بررسی اسنادِ روایات مطرح شده است. در این پژوهش، پس از معرفی این نظریه و نتایج آن بر اساس آثار اهل عرفان و تصوف در فصل اول، هنگام بررسی مستندات قرآنی اش، ابتدا تفسیر عرفا از آیات مورد استنادشان برای رسیدن به وحدت وجود، بیان، آنگاه سیر تاریخی این استناد و تفسیر، در آثار ایشان نشان داده و در قدم بعد تفسیرِ غیر وحدت وجودی در آثار سایر عالمان و مفسران ارائه می شود. همچنین روایات اهل بیت در پیوند با آن آیات، مطرح شده، در پایان، تفسیر عرفانی بر پایه قواعد متعارف تفسیری کاویده می شود. در مورد روایات نیز ابتدا سیر تاریخی استناد به آنها از سوی عرفا در فصلی جداگانه گزارش و آنگاه سندشان اعتبار سنجی و در فصل پس از آن، متن همانها ـ صرف نظر از نتیجه اعتبار سنجی سندی ـ از جهت دلالت بر مدعای عرفا بررسی می شود. در فصل پایانی ـ افزون بر آنچه تاکنون گفته شده است ـ اشاره ای هم به ادله شهودی و عقلی وحدت وجود شده، آنها را بررسی و نقد و مرزبندی های این نظریه را با توحید اهل بیت یادآوری می کنیم. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که بر خلاف تفسیر مشهور از این آیات که مطابق فهم عرفی و موافق سایر محکمات اعتقادی است، هیچ یک از آیات بررسی شده، دلالتی روشن و بدون خدشه بر نظریه وحدت وجود ندارند. بررسی آیاتی همچون «هو الاول و الآخر»، «فثم وجه الله»، «انا لله و انا الیه راجعون»، آیه «حبل الورید» و...نشان می دهد برداشت وحدت وجودی از آنها بر خلاف قواعد تفسیری همچون قوانین ادبی، آیات دیگر قرآن، سیاق و سنت معتبر می باشد. در بخش روایات نیز احادیث مشهوری چون «کنز مخفی»، «قرب نوافل»، «لا هو الا هو»، حدیث «حبل» و...از جهت سند و متن واکاوی شده و نتیجه گرفته شد که اساسا برخی از این متون سخن پیشوایان دینی نیستند و در متون روایی فریقین بازتابی ندارند، بماند که همینها نیز دلالتی بدون رقیب بر وحدت وجود ندارند. از میان روایات مانده که حدیث پیشوایان دینی اند نیز برخی دچار خدشه سندی و برخی معتبر اند، اما هیچ یک از اینها نیز دلالت روشن و بی اشکالی بر وحدت وجود ندارند و در استناد به آنها ضوابط صحیح فهم حدیث همچون قواعد ادبی، قرائن داخلی و خارجی، قوانین عقلی و نگاه نظام وار به مجموعه احادیثِ اعتقادی، رعایت نشده است.

از مصادیق روح­القدس در قرآن کریم، روح پاک اعطا شده به پیامبران در امر نبوت است که سبب عصمت پیامبران نیز می­شود. در پی چنین مصونیتی، الگوسازی آنان برای بشر دشوار به نظر می­رسد. این پژوهش، با یافتن ارتباط دو متغیر روح­القدس و عصمت، به جوانب پنهان آن در هدایت ابناء بشر، ضمن تصریح به مقام والای انسان، به‌موازات رهبری انبیا به‌عنوان مرسلان وحی الهی، نقش روح­القدس در ایمن­سازی در برابر گناه برای نبی و غیر نبی را تبیین کرده است؛ بنابراین، شرح دو متغیر مذکور، با روش تحلیل محتوا و توجه به سلسله‌مراتب روح و نزدیکی یا دوری انسان­ها به این مراتب، جایگاه والا یا پست انسان در مقابله با گناه صورت گرفت و تمایزات بین انسان و نبی، از منطق استواری برخوردار گردید.

بخش قابل توجهی از آیات قرآن، آیاتی است که موضوعات اعتقادی و معارفی را دربرمی‌گیرد. پرداختن به این مهم در قرآن از آنجا نشئت می‌گیرد که عقیده، مبنای اخلاق و عمل آدمی است. واکاوی جلوه‌های مهم آیات قرآنیِ معطوفِ به عقیدۀ انسانی، همواره مورد اهتمام مفسران قرآن بوده است. مجمع البیانِ فضل بن حسن طبرسی که تفسیری است جامع و اجتهادی و دارای اعتبار در میان عالمان و قرآن‌پژوهان مسلمان، از زمرۀ این کوشش‌ها به‌شمار می‌رود. بر این اساس می‌توان گفت: موضوعات عقاید و کلام، در سایه‌سار وحیِ الهی، جلوۀ مهم و برجسته‌ای در این تفسیر دارد. طبرسی در مجمع البیان به‌مثابۀ مفسری جامع‌نگر مطرح است که پس از شیخ طوسی و تفسیر تبیان او، با آراء و دیدگاه‌های عالمان و مفسران متکلم مسلمان، ذیل آیات مربوط مواجه شده و فعالانه برخورد کرده است. این مواجهه گونه های متفاوت دارد. از توضیح و تبیین آن آرا گرفته تا موافقت یا تخطئۀ این انگاره‌ها. از جمله دستاوردهای این پژوهش آن است که طبرسی با توجه به مبانی تفسیری خود و با عنایت به دیدگاه‌های کلامی شیعه تلاش کرده تا مبانی کلام شیعه را تحکیم بخشد. دیگر آنکه در مواجهه با قیاس مفسران برخی فرقه‌های مسلمان، دیدگاهش با دیدگاه‌های گروه‌هایی مانند معتزله، قرابت بیشتری دارد. تخطئۀ تفسیر جبرگرایان و حشویه نسبت به سایر فرقه‌ها، در این تفسیر برجسته‌تر می کند.

بررسی یک حوزۀ حدیثی، کمک قابل توجهی به تبیین تاریخ تحولات حدیث یک منطقه می‏کند. معرفی عالمان حدیثی حوزۀ کاشان در محدودۀ قرون پنجم و ششم و بررسی کتب نگاشته‏شده توسط آنان، شناسایی اندیشه‏های حدیثی غالب بر این حوزه را در پی‏داشته و در نهایت تأثیر و تأثرات این حوزه را بر سیر حوزه‏ها مشخص خواهد کرد. این جستار - که با روش توصیفی تحلیلی سامان‏یافته - به این نتیجه رسیده که دو جریان شاخص در این قرون بر حوزۀ حدیثی کاشان حاکم بوده است: اول، جریان فقه‏محور شامل راویانی با عنوان فقیه و قاضی که شخصیت ممتاز این جریان، قطب‏الدین راوندی است و در آثار او ارتباطات فراوانی بین حوزۀ کاشان و حوزۀ بغداد می‏توان یافت. دوم، جریان حدیثی‏ـ ادبی شامل محدثانی ادیب که شخصیت گمنام و برجستۀ این جریان، سید ابوالرضا راوندی است که با در اختیار‏داشتن نسخه‏های اصیل از کتب شیعه و انتقال میراث حدیثی بغداد به کاشان، مسبّب حضور و رفت و آمد عالمانی بزرگ از سیر مراکز حدیثی، برای اقامت و تصحیح کتب حدیثی شیعه گردید.

موافقانِ وقوعِ نسخ در قرآن، ناسخ و منسوخ را جزو دستورات الهی می‌دانند که پروردگار با علمی که بر مصلحت بندگانش دارد، آن را جاری ساخته و در مقابل، مخالفانِ نسخ معتقدند، کتابِ خدا قانون فراگیر و همیشگی داشته و از اختلاف و باطل به دور است. در حقیقت نسخ در دیدگاه منکران، نوعی قصور در علم خداوند یا نقص تلقی می‌شود. فخر رازی و شیخ طوسی گرچه به لحاظ کلامی دارای دو خاستگاه فکری‌اند اما با توجه به رویکرد عقل‌گرایانه خود در تفسیر، در قلمرو نسخ دارای دیدگاه‌های خاصی‌اند. مواجهۀ با نسخ از سوی این دو مفسر به ویژه با مد نظر قراردادن انگارۀ فردی مانند ابومسلم اصفهانی _ به مثابه بارزترین عالم مسلمان منکر نسخ_در مباحث تفسیری از جمله نسخ، قابل مطالعه است. شیخ طوسی در مقدمۀ تفسیر تبیان ضمن تشریح نسخ و اقسام آن هر سه قسم نسخ را صحیح می‌شمرد، اما فخر رازی همراه با ذکر اقوال دربارۀ نسخ برخی آیات، اهتمام ویژه‌ای به ذکر آرای ابومسلم اصفهانی داشته و در اغلب موارد آنها را صحیح دانسته است که با توجه به اشعری بودن فخر غیر قابل انتظار می‌نماید. فخر در موضوع نسخ به آرای وی تمایل دارد. شیخ طوسی نیز در پاره‌ای موارد، در حوزۀ نسخ دارای دیدگاهی است که با نظریات دیگر عالمان شیعه متفاوت است.

کرامت ذاتی انسان از جمله مهم ترین مبانی انسان شناختی است که در سده اخیر زیربنای مباحث متعددی را در حوزه علوم انسانی تشکیل داده است. پژوهش حاضر با بهره بری از رویکرد توصیفی- تحلیلی، می کوشد ضمن کشف اندیشه دانشیان سده اخیر در زمینه کرامت ذاتی انسان، به تحلیل این مسئله بپردازد که اندیشه های مختلف در این باره، چه تاثیری بر تفسیر آیات جهاد داشته است. بررسی دیدگاه دانشیان سده اخیر در خصوص کرامت ذاتی و دیدگاه آنها در جهاد حکایت از آن دارد که تفسیر این اندیشمندان از گزاره های جهادی متاثر از اندیشه ایشان در مقوله کرامت ذاتی انسان است؛ چنانکه نگرش محدود در مبحث کرامت ذاتی، موجب شده صاحبان این اندیشه، اجبار بر عقیده و سلب حق حیات غیر موحدان را روا بدارند. در مقابل، نگرش موسع به مبنای کرامت ذاتی، صاحبان این اندیشه را در باب جهاد بر آن داشته تا اجبار بر عقیده و قتل غیر موحدان در جهاد را بر نتابند. لکن اندیشه اول با مناقشات مبنایی روبروست و از حیث روشی نیز به سبب تاکید بر قواعدی مانند نسخ و بی توجهی به سیاق و فضای نزول، به نحو گزینشی به تفسیر آیات جهاد پرداخته است. در حالیکه دیدگاه دوم به گونه ای نظام مند، با مجموعه آیات جهاد و آیات مرتبط با آن مواجه شده و در این راستا از قواعد عقلایی تفسیری استفاده می کند.

تفسیر موضوعی قرآن کریم، به عنوان یکی از اقسام تفسیر قرآن، به دلیل نیاز های عصری و ظرفیت های بالقوه قرآن در پاسخگویی به آن، نیازمند ارائه تعریفی دقیق بر اساس مبانی روش شناسی است. این پرسش که روش شناسی تفسیر موضوعی چگونه است و بر اساس آن، دارای چه تعریفی است محور اصلی این پژوهش قرار گرفته است. در این پژوهش، قلمرو تفسیر موضوعی در حوزه علوم انسانی دانسته شده و کوشش شده است تا با بهره گیری از برخی ظرفیت های روش شناختی موجود در حوزه علوم ا نسانی، به روش تطبیقی، روش شناسی گردد. در حوزه علوم انسانی، سه روش شناسی اثباتی، تفسیری و انتقادی وجود دارد که هر یک از آن ها دارای مبانی هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی ویژه خود می باشند، ضمن آن که تحلیل و تفسیر متون در هر سه حوزه دارای روش متفاوتی است. روش شناسی اثباتی به دنبال کشف و استخراج قواعد عام و جهان شمول، روش شناسی تفسیری به دنبال کشف تفهمی و دو سویه میان محقق و مورد تحقیق و روش شناسی انتقادی به دنبال نقد و تغییر وضعیت موجود و ایجاد وضعیت مطلوب است. از سوی دیگر، برای تفسیر موضوعی، اقسام گوناگونی متصور است و محققان کوشیده اند تا انواع مختلفی را برای این تفسیر از نظر روش و یا هدف، برشمرند. درباره این که انتظار مفسر از تفسیر موضوعی قرآن، جمع آوری آیات قرآن پیرامون یک موضوع و استخراج نظر قرآن کریم درباره آن است، و یا به دنبال ارائه مسائلی از موضوعات جاری زندگی به قرآن و دریافت پاسخ از آن است و یا این که به دنبال نقد مکاتب و یا نظریه های موجود به وسیله قرآن است، روش شناسی متفاوتی خواهد داشت. بر این اساس، تفسیر موضوعی که به دنبال استخراج دیدگاه قرآن کریم از طریق گردآوری آیات درونی قرآن است با روش شناسی اثباتی، تفسیر موضوعی که به دنبال دریافت پاسخ قرآن از موضوعات و مسائل است با روش شناسی تفسیری و تفسیر موضوعی که به رویارویی نظریه ها و مکاتب گوناگون با قرآن و ارائه پاسخ قرآن می پردازد با روش شناسی انتقادی مورد بررسی تطبیقی واقع شده است. این پژوهش، به روش کتابخانه ای و به صورت توصیفی-استنباطی، با تقسیم تفسیر موضوعی به سه نوع «موضوع‌محور»، «مسأله محور» و «انتقادی» در صدد دستیابی به تعریفی نو از هر یک از این اقسام به وسیله روش شناسی آن است.

ابوحامد محمد غزالی، عارف مسلمان، شخصیتی است که آراء او در حوزه اخلاق و انسان‌شناسی، شناخته شده است. بررسی چیستی، مصادیق و کارکردهای سعادت انسان، همواره مورد اهتمام غزالی بوده است. غزالی در بحث سعادت، دارای نظریه است و شناخت نظریه او درگرو توجه به چند مؤلفه است. نخست آنکه دانش حقیقی باید از حیث نظری و از جنبه عملی به نجات و سعادت حقیقی و اخروی او بیانجامد. رابطه‌ی شناخت نفس و معرفت حق و شناخت دنیا و آخرت با سعادت حقیقی مؤلفه دیگر است. ارکان مسلمانی، که به نحوی به شریعت اسلام مربوط است و پای عمل به احکام شرعی به میان می‌آید، مؤلفه دیگری است که بستر ساز سعادت اخروی است، آراستگی به فضائل انسانی، مؤلفه واپسین در نظریه سعادت غزالی است. این همه را غزالی از آموزه‌های قرآنی، الهام گرفته است. جستار پیش رو، این اخذ و اقتباس قرآنی توسط غزالی را به روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی کرده است.

امت اسلام و اکثریت قریب به تمام عالمان مسلمان بر این باورند که قرآن وحی الهی است. بر این اساس یکی از مبانی بنیادین تفسیر قرآن در میان مفسران فریقین، اعتقاد به مبنای صدوری - الهی داشتن قرآن است. به رغم چنین اعتقادی، اندیشه‌ای دیگر، به ویژه در میان برخی مستشرقان قرآن پژوه مطرح شده که بر اساس آن، قرآن متاثر از فرهنگ زمان خود بوده است. این فرهنگ طیفی است از فرهنگ دینی و فرهنگ دوره جاهلیت. از منظر برخی مستشرقان و اندکی از عالمان نوگرای مسلمان، آموزه‌‌های یهودیت و مسیحیت و برخی اعتقادات مردم عصر نزول، نه تنها بر قرآن تاثیر داشته بلکه قرآن برگرفته از چنین آموزه‌‌هایی است و به این ترتیب وحیانی بودن قرآن را به چالش کشید‌ه‌اند.نفی و انکار فرهنگ جاهلیت در حوزه آیات معارفی به پندارهای جاهلانه معطوف بوده و در مقولاتی نظیر تعامل با زنان، روش اخلاقی آن فرهنگ بر اساس آیات قرآن مورد تخطئه و انکار قرار گرفته است. این پژوهش بر اساس روشی توصیفی - تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای، ضمن تبیین برخی اعتقادات مردم عصر نزول و توضیح عناصری از مولفه‌‌های فرهنگ دینی و غیر دینی آن روزگار، این اندیشه را مورد بررسی و نقد قرار داده است. درباره نتایج بارز و دستآورد برجسته این تحقیق، چنین می‌توان گفت که قرآن نه تنها از این فرهنگ تاثیر نپذیرفته بلکه غایت خود را برکندن عناصر خرافی و باور‌های مخالف با عقلانیت در عصر نزول قرار داده و این کتاب آسمانی هدف خود را هدایت انسان‌‌ها به سوی سعادت و کمال دانسته است. بدین سان واکنش قرآن در برابر چنین آموزه‌‌هایی این است که برخی آموزه‌‌های هماهنگ با فطرت مردم عصر نزول را پذیرفته، برخی دیگر را با اصلاحات و پیرایش‌‌هایی تغییر داده و بسیاری از آن‌‌ها را از بین برده است. از نتایج دیگر این تحقیق که از صدوری بودن قرآن نشات می‌گیرد عصمت پیامبر(ص) در دریافت وحی است که کاملاً با اندیشه تأثیر پذیری قرآن از فرهنگ زمانه مغایرت دارد.

برخی عالمان شیعی - که به اخباریان معروف‏اند - عقاید مختلفی درباره آیات و روایات دارند. یکی از باورهای‏شان این است که منکر حجیت همه آیات‏اند و استدلال به قرآن را مشروط به در دست داشتن تأییدی از سوی اهل بیت: می‏دانند و تفسیر قرآن را مخصوص اهل بیت: می‏دانند. در رد باور آن‏ها، استدلال‏ها و کتب زیادی نوشته شده است، اما برآیند این مقاله، یکی از بهترین نقدهای این عقیده اخباریان محسوب می‏شود. در این مقاله با تکیه بر روایات تفسیر عصری و اثبات عصری بودن آن‏ها، به استخراج قواعد برآمده از آن‏ها پرداخته شده است. این قواعد عبارت‏اند از: لزوم پیوند تفسیر با قواعد زبان‏شناختی عربی، لزوم پیوند تفسیر با دیگر آیات قرآن، لزوم اعمال قواعد علوم قرآنی در تفسیر - که ارجاع متشابهات به محکمات، و لزوم توجه به زمان نزول آیات از جمله مکی و مدنی بودن آن‏ها از مصادیق این قاعده است -، لزوم استفاده از قرینه روایات اهل بیت:، عدم جواز تأویل به مصداق یا ذکر بطون برای آیات و لزوم استفاده از عقل و قوانین عقلی در تفسیر. از رهگذر این قواعد نتیجه می‏گیریم که اهل بیت: به وسیله اشاره به این قواعد تفسیری، راه را برای تفسیر قاعده‏مند دیگران نیز بازکرده‏اند.