جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در علم زبان­شناسی، رویکردهای مختلفی به «زبان» وجود دارد و برای زبان در این رویکردها، نقش­های گوناگون تعریف می­شود. صورت‌گرایان معتقدند قوه نطق، موهبت ذاتی بشر است که انسان با آن متولد می­شود و پدیده­ای ذهنی و ابزاری است که عملکرد ذهن بشر را منعکس می­کند؛ اما کارکردگرایان، زبان را پدیده­ای اجتماعی و وسیله ارتباطی می­دانند و معتقدند که صورت­های زبانی، خلق و فراگرفته می‌شوند تا در خدمت نقش ارتباطی زبان باشند. این پژوهش کوشیده است رویکرد تفسیری علامه طباطبایی به ماهیت «زبان» را باروشتحلیلی و با محوریت آیات مشتمل بر پرکاربردترین نمودهای گفتاری زبان مانند قول، کلمه، لسان، نطق و بیان مورد بررسی قرار دهد. به اجمال می­توان اذعان داشت که وی به هر دو نقش«زبان» یعنی وسیله ارتباطی و نیز ابزار بیان اندیشه بودن، معتقد است؛ اما ماهیت آن را امری فطری دانسته و تعلیم آن به بشر را یک الهام الهی و تنها مخصوص انسان تلقی می­نماید. یکی از دستاوردهای پژوهش حاضر، تأیید این نظریه زبانشناسی است که «زبان» قوه فطری و استعداد ذاتی است که با انسان متولد می‌شود و این توانش با قرار گرفتن انسان در ظرف اجتماع، به کنش های گوناگونی مانند گفتار منجر می گردد.

مطالعات میان رشته‌ای از موضوعات جدید در علم محسوب می‌شود که برآیند پیچیدگی مسائل و غیرخطی بودن روابط اجتماعی میان حوزه‌های مختلف معرفت است که شناخت آنها را از طریق روش‌های رشته‌ای تقریباً غیر ممکن ساخته است. علوم انسانی نیز به جهت آن که غیر خطی بودن روابط در آن‌ها بارزتر است، نیاز بیشتری به استفاده از روش میان رشته‌ای برای پیش‌برد اهداف خود دارد. یکی از این روش‌ها بهره‌‌گیری از مطالعات شناختی و به ویژه زبان‌شناسی شناختی است. در این رشته، نظریه نوین «استعاره مفهومی» ارائه شده است که می‌توان از این نظریه در مطالعات دینی استفاده نمود. در پژوهش حاضر ابتدا به معرفی این نظریه ضرورت کاربست آن در مطالعات نهج‌البلاغه پرداخته می‌شود؛ سپس با بررسی مفهوم «گفتار» در نهج‌البلاغه بر اساس نظریه استعاره مفهومی، به تأثیر این دیدگاه بر نحوه فهم گزاره‌های دینی اشاره می‌شود. پرسش اصلی این است که مفهوم «گفتار» در نهج‌البلاغه، چگونه مفهوم‌سازی شده و بر درک چه حوزه‌هایی از معارف اثرگذار بوده است. به همین منظور ابتدا تمام عبارات مشتمل بر واژه«قول» استخراج و حوزه‌های مبدأ استعاره مفهومی آن بررسی گردید. بررسی عبارات استعاری مرتبط با این واژه بیانگر آن است که اولاً «گفتار» در نهج‌البلاغه، با استفاده از چند مفهوم مبدأ مانند شئ، ظرف مکان و... ساختاربندی شده و با بررسی عبارات استعاری حاوی مفهوم گفتار مشخص شد که این جلوه از زبان در نهج‌البلاغه، برای تبیین مفاهیم انتزاعی مانند آثار و تبعات سخن، اطاعت، اهمیت گفتار به موقع، دروغ، مجادله، انطباق قول و فعل و ... به کاررفته است؛ ثانیاً توسیع معنایی درباره مفهوم«گفتار»در نهج‌البلاغه در پرتو نظریه استعاره معاصر، رخ داده است.

پژوهش حاضر می کوشد با بررسی تطبیقی دو مورد از پرکاربردترین جلوه های زبان در قرآن یعنی «قول» و«کلام» بر اساس نظریه استعاره مفهومی، روشن سازد که اولاً این دو مفهوم، چگونه با استعاره مفهومی بازنمایی شده اند ثانیاً به تأثیر این دیدگاه بر نحوه فهم گزاره های دینی پردازد. بررسی173 عبارات استعاری مرتبط با واژه های «قول» و «کلام»بیانگر آن است که این دو واژه در قرآن با استفاده از حوزه های مبدأ همسان شئ و ظرف مکان، حوزه های مبدأ متفاوت حرکت و مظروف و همچنین دو حوزه مقصد مشترک(آفرینش و قضاء حتمی) ساختاربندی شده است. به علاوه از آنجا که سخن گفتن، رویدادی بشری و تجربه پذیر برای انسان است، اموری انتزاعی مانند خلقت و قطعیت قضاء الهی در قرآن کریم به کمک کلام و قول در جایگاه حوزه مبدأ، مفهوم سازی شده است که همین امر یکی از اصول نظریه استعاره مفهومی یعنی یکسویگی را نقض می نماید.

قرآن کریم به زبانی و در عصری نازل شده که در آن دوران شیوه های گوناگون فصاحت و بلاغت در حد کمال در بین اهل زبان متداول بوده است. یکی از آن شیوه ها کاربرد دلالت ها در قرآن است. جلال الدین سیوطی در کتاب الإتقان فی علوم القرآن عواملی را تحت عنوان اسباب اجمال برمی شمارد که وجود آن ها در برخی آیات قرآن کریم، باعث اجمال آیات شده است و به همین سبب، بخشی از آیات قرآن را نیازمند تبیین دانسته است.این‌که موضوع عوامل اجمال آیات قرآن که توسط سیوطی مطرح شده است، تا چه میزان با دیدگاه سایر دانشمندان علوم قرآن و به ویژه آراء علامه طباطبایی هم خوانی و مشابهت دارد، مطلبی است که نیازمند پژوهش و بررسی است. در پژوهش حاضر، آراء جلال الدین سیوطی در مبحث اجمال و تبیین، با تأکید بر اندیشه های علامه طباطبایی(ره) مورد ارزیابی و بررسی قرارمی گیرد، تا دیدگاه این دانشمندان را در این خصوص تحلیل کرده و بیان صحیحی از شیوه کار و آراء ایشان ارائه نماید. این پژوهش مشتمل بر سه فصل است؛ فصل اول شامل کلیات و مفاهیم است که در آن مفاهیم و اصطلاحاتی مانند مجمل، مبیّن، مبهم و متشابه و همچنین برخی از تفاوت های میان آن ها تبیین شده است. در فصل دوم با عنوان «تحلیل آیات مجمل کتاب الإتقان فی علوم القرآن و بررسی چگونگی اسباب اجمال در این آیات»، آیات مجمل مورد نظر سیوطی و چگونگی اسباب اجمال در این آیات، بررسی شده است. همچنین روش علامه‌سیوطی در بررسی واژه یا واژگان مجمل و نیز نحوه بهره گیری وی از روایات کتاب الإتقان و تفسیر الدّرالمنثور مورد تحلیل قرار گرفته است. در این فصل به موضوع «سیاق»، اعم از سیاق کلمات، جملات یا آیات، که علامه طباطبایی برای روشن شدن معنای آیات قرآن کریم، بدان اهتمام و توجه ویژه داشته است، پرداخته شده و شیوه او در به کارگیری «سیاق» تبیین شده است. علامه طباطبایی در بررسی آیات مجمل ـ برخلاف سیوطی که واژه یا واژگان مجمل را به تنهایی و بیرون از آیه بررسی کرده است ـ کلمات را درون آیه بررسی کرده و با درنظرگرفتن سیاق آیات، توجه به کاربرد همان واژگان در سیاق مشابه و نیز دقت در دلالت واژگان، معنای آن کلمه و به دنبال آن، دلالت آیه را تبیین نموده است. در این فصل همه آیاتی که جلال الدین سیوطی در کتاب الإتقان آن ها را مجمل دانسته-است، با بهره گیری از دیدگاه مفسران گوناگون و نیز دانشمندان علوم قرآنی و با تأکید بر اندیشه های علامه طباطبایی، مورد بازبینی و تحلیل قرارگرفته است. همچنین در این فصل، روایات تفسیری موجود در تفسیر الدرّالمنثور و نیز کتاب الإتقان ذیل آیات مجمل، بررسی شده و موضوع عدم هماهنگی بین این روایات، تبیین گشته است. در فصل سوم با عنوان «تحلیل آیات مبیّن و اقسام آن در کتاب الإتقان فی علوم القرآن» به اقسام مبیّن(مبیّن متّصل و منفصل)، تفاوت دیدگاه جلال الدین سیوطی و علامه طباطبایی در مبیّن بودن آیات و نیز چگونگی برطرف کردن اجمال، پرداخته شده است.با بررسی آیات مبیّن در این بخش، روشن شد که هیچ یک از اسباب اجمال مورد نظر سیوطی، که خود او در کتاب الإتقان آن ها را برشمرده بود، یافت نشد، در حالی که اگر وی این آیات را به عنوان آیات مجمل معرفی کرده، طبیعی است که اسباب اجمال آن ها باید درون آیه وجود داشته باشد. همین موضوع نشان دهنده این است که آیاتی را که سیوطی در بخش اول فصل«فی مجمله ومبیّنه» از کتاب الإتقان به عنوان مجمل معرفی کرده است، اجمال آن ها محلّ تأمل و تردید بوده و یا احتمالاً در اسباب اجمال، مولفه های دیگری مورد نظر سیوطی بوده اما وی آن ها را یادآور نشده است.از آن جا که جلال الدین سیوطی، «سنّت» را یکی از مبیّن ها می داند، لذا در این فصل، «مبیّن» بودن سنّت، مفهوم حدیث و سنّت، جایگاه سنّت در تبیین آیات قرآن کریم و همچنین تفاوت دیدگاه سیوطی و علامه طباطبایی در خصوص عدالت جمعی صحابه و تأثیر رأی و اجتهاد در تفسیر قرآن کریم، بیان شده است.