جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نیاز علوم به فلسفه و بهره‌گیری آنها از فلسفه، امری است که همواره بسیاری از صاحب‌نظران به آن تأکید داشته‌اند. در چند دهۀ اخیر و با رشد فزایندۀ فناوری‌‌های نوین، تبیین رابطه این فناوری‌ها و فلسفه، هم‌چنین جایگاه فلسفه در هویت‌بخشی به این فناوری‌ها و کاربرد فلسفه برای آنها به امری ضروری مبدل شده است. ترااِنسان‌گرایی یک جنبش فناورانه وآینده‌گرا است که صاحب‌نظران آن، ایده‌‌های خود را از منظر فلسفی وارث و احیاگر آرمان‌های عصر روشنگری می‌دانند. هدف پژوهش حاضر، فهم و واکاوی خاستگاه تاریخی‌ـ‌فلسفی ترااِنسان‌گرایی و تلاش درجهت تبیین مبانی فلسفی این تفکر است. کمال‌گرایی یک ایدۀ اخلاقی‌ـ‌فلسفی است که می‌توان آن را اساسی‌ترین مفهوم الهام‌بخش ترااِنسان‌گرایان در شکل‌دهی به ایدۀ‌ اولیه ترااِنسان دانست. اومانیسم و روشنگری دو جریان فلسفی اثرگذار بر اندیشه‌های ترااِنسانی بوده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد هرچند ذات فناورانۀ این جنبش باعث تحول ایده‌های ترااِنسانی و فرارفتن آنها از این خاستگاه‌‌های فلسفی می‌شود، اما با لحاظ‌کردن این سه خاستگاه فلسفی با عنصر فناوری می‌توان مبانی فلسفی ترااِنسان را ذیل هستی‌شناسی اومانیستی، معرفت‌‌شناسی پراگماتیستی و ارزش‌شناسی فناورانه گنجاند.

در این پژوهش، وجوه اختلاف و تشابه دیدگاه‌ مولانا و شوپنهاور در خصوص اراده، به‌روش توصیفی‌تفسیری بررسی شده است. شوپنهاور ازجمله فلاسفه‌ای است که به‌صراحت اصالت را به اراده داده و آن را به‌عنوان نیروی اساسی بشر و بنیان کوشش‌‌ها و فعالیت‌‌های او، ازجمله اندیشیدن، پذیرفته است. وی در نظام فلسفی خود از عباراتی نظیر «جهان تمثّل اراده» و «ارادۀ معطوف به قدرت» بهره برده است که شاخص نظام فلسفی‌اش تلقی می‌شود. مولوی نیز با بیان دلایل دینی، عقلی، حسی و وجدانی از ارادۀ انسان دفاع و او را موجودی مختار معرفی کرده است. او حتی سعی‌کردن در زمینۀ‌ شکر نعمت حق را اراده می‌داند. ازنظر او نیز عاشق با میل و اختیار، ارادۀ خود را در ارادۀ معشوق فانی می‌سازد. با بررسی دیدگاه این دو دربارۀ اراده، نکات و وجوه مشترک و مختلفی استخراج‌شدنی است که زمینۀ آشنایی هرچه‌بیشتر با این موضوع و رفع ابهامات مربوط به آن را برای مخاطبان فراهم می‌سازد.

این مقاله با نگاهی فراتر ازآنچه غالبا در خصوص اهمیت و ضرورت تعلیم و تربیت و فرهنگ در شکلدهی به انسان و اجتماع سخن میگوید، در پی تحلیل روی دیگر سکه فرهنگ و تعلیم وتربیت است که فارغ از نوع آن در دوران مختلف، با پدید آوردن نوعی جبر محیطی و شکل دهی به ذهنیتهای انسان، موجب پدید آمدن نوعی نگاه قالبی و عادی می‌شود و اجازه توجه و اندیشیدن به طرق دیگر زندگی را از انسان میگیرد و مانع خلاقیت وی می‌شود. مقاله با طرح مفهوم «امکانهای تحقق نیافته»، در پی تأکید بر طرق ممکنی است که فرهنگ و تعلیم وتربیت، مانع از وقوع آن‌ها و توجه انسان به آن می شوند. امکانهایی چون آزادی، رشد همه جانبه و به طورکلی هر آنچه انسان میتواند بیندیشد، احساس کند، انجام دهد و باشد، اما شرایط فرهنگی و تربیتی، به وی فرصت اندیشیدن به آن و انتخاب و تحقق آن را نمیدهد. هدف اصلی مقاله، پاسخ دادن به این پرسشها است که فرهنگ و تعلیم وتربیت چگونه ذهن انسان را از خلاقیت بازمی‌دارند و منجر به شکل گیری امکانهای تحقق نیافته میشوند؟ چگونه می توان به امکان های تحقق نیافته، مجال تحقق داد؟ روش مقاله تحلیل انتقادی است و یافته ها حاکی از آن است که امکان های تحقق نیافته، باعث غفلت انسان از جنبه‌های مهمی از وجود خویش می گردد که می توان از طریق پرورش هوش فرهنگی، رشد دادن خلاقیت، گسترش دید فرافرهنگی، تأکید بر نقش مهم فعالیت شاگردان، اهمیت دادن به فردیت افراد و مسائلی ازاین‌دست تا حدی به رفع این مسئله اهتمام ورزید.

جهانی‌شدن روندی است که در حال اتفاق افتادن است و راهکارهایی که می‌تواند موجب دوام ما در چرخش گردونه‌ی جهانی‌شدن باشد، بازتولید معنایی در حوزه‌های مختلف زندگی بشر است؛ از اقتصاد و سیاست و فرهنگ گرفته تا تعریف دوباره از انسان و ماهیّت او در جامعه‌ی انسانی اگرچه جهانی‌شدن در وهله‌ی اول یک بحث تعلیم و تربیتی نبود و بیشتر جنبه اقتصادی آن مطرح بوده است، ولی در نهایت، دامن‌گیر همه‌ی حوزه‌ها از جمله تعلیم و تربیت گردیده است. بررسی پژوهش‌های صورت گرفته در زمینه‌ی جهانی‌شدن نشان از آن دارد که به آن در ابعاد گوناگونی از جمله اقتصاد، فرهنگ و سیاست پرداخته شده است، امّا به نظر می‌رسد که به مسئله‌ی تعلیم و تربیت در جریان جهانی شدن کمتر توجّه شده است. لذا هدف کلی این پژوهش بررسی دیدگاه‌های تربیتی سید حسین نصر، صاحب‌نظر سنت‌گرای مسلمان مارتین کارنوی، صاحب‌نظر مکتب انتقادی و ایرا پاپوجورجیو نظریه‌پرداز تعلیم و تربیت در عصر جهانی شدن می‌باشد. با توجه به این هدف ابتدا مولفه‌های تربیتی از دیدگاه هر یک از صاحب‌نظران استخراج و سپس به بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌ دیدگاه‌های تربیتی این صاحب‌نظران پرداخته شده است. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کیفی است که با رویکرد غیر پیدایشی انجام گرفته است. داده‌های مورد نیاز نیز به روش اسنادی گرد‌آوری و تجزیه و تحلیل آنها با رویکرد توصیفی ‌- تفسیری و در قالب روش تحلیل محتوای استقرایی صورت گرفته است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که صرف نظر از تمایز موجود بین نوع نگاه صاحب‌نظران مذکور به جهانی شدن و اثرات آن، هر سه صاحب‌نظر به دنبال تبدیل چالش‌های عصر جهانی شدن به فرصت‌هایی مغتنم و کارآمد در عرصه تعلیم و تربیت هستند و بر همین اساس می‌توان قائل به وجود دغدغه خاطر مشترکی برای هر سه صاحب‌نظر در حوزه تعلیم و تربیت جهانی بود. به طور کلی می‌توان از راهکارهایی که این افراد برای رفع چالش‌های ناشی از جهانی شدن ارائه می‌دهند به گونه‌ای تلفیقی بهره گرفت و از تلفیق حاصل آراء آنان، جهت تدوین برنامه‌های آموزشی موثر و مفید برای عصر جهانی شدن استفاده نمود.

بر مبنای برخی از نظریاتی که درباره ماهیت مفاهیم اخلاقی وجود دارد این مفاهیم را می­توان در تقسیم ­بندی چهارگانه: عینی (خارجی­)، فلسفی، احساسی (عاطفی) و اعتباری ( قراردادی) گنجاند. محمدحسین طباطبایی برای حل پار­ه­ای از معضلات فلسفی، نظریه نوین ادراکات اعتباری را مطرح می­کند. وی در تقسیم­ بندی اعتباریات، اخلاق را هم جزئی از مفاهیم اعتباری می­داند. برخی از ویژگی هایی که برای اعتباریات اخلاقی برمی­شمرد مانند نسبی بودن، نشأت یافتن از عواطف و نیازها، عدم صدق و کذب پذیری و ... این نظریه را در تشابه با نظریه احساس­ گرایی اخلاقی آیر فیلسوف پوزیتیویسم قرن معاصر قرار می­دهد. اما با تعمق در این دو نظریه خواهیم دید، تفاوت هایی اساسی و بنیادی بین آنها وجود دارد که نباید آنها را از نظر دور داشت؛ ازجمله این که آیر با بیان این دیدگاه در صدد رد مابعدالطبیعه و متافیزیک است، اما طباطبایی با بیان نظریه اعتباریات ( به ­طورکلی) در پی تثبیت جایگاه اصول عقلانی و فلسفی است.

چکیدهبررسی فلسفه هنر بر اساس دیدگاه سیدحسین نصر : جایگاه و دلالت‌های تربیتی آنبه کوشش:

هر‌چند جان دیویی به فلسفه‌ی اخلاق و فیض کاشانی بیشتر به علم اخلاق پرداخته‌است، مقایسه‌ی آراء اخلاقی این دو، شاید بتواند نتایجی مفید به دست‌ دهد.دیدگاه ابزارگرایانه و پیامدگرایانه‌ی دیویی در تمامی ساحت‌های فرااخلاقی، اخلاق هنجاری و کاربردی وی موثر است. وی با رد هدف غایی و با توجه به اصول و معیارهای تجربه، تنها به محیط طبیعی و اجتماعی توجه دارد و براین اساس شیوه‌ی حل‌مسأله را ارائه ‌می‌دهد که با توجه به این روش که مبتنی بر رویکردی علمی و آزمایشی است، فرد در موقعیت‌های اخلاقی، دست به انتخاب می‌زند و فرایند رشد که اصلی‌ترین ارزش در زندگی است، تأمین می‌شود.بنابراین درباره‌ی مولفه‌های فرااخلاقی اندیشه‌های وی، می‌توان تغییر، رشد، ابزارانگاری و ارتباط بین نظر و عمل و درباره‌ی مولفه‌های اخلاق هنجاری اندیشه‌های وی، تجربه، روش مشکل‌گشایی، زمینه‌گرایی و آزادی را نام ‌برد و در مورد مولفه‌های تربیت‌اخلاقی، عوامل درونی موثر بر تربیت؛ رغبت، هدف و ذهن درکنار عامل بیرونی موثر بر تربیت؛ طبیعت را نام برد. او با دیدگاه غایت‌گرایانه در زمینه‌ی اخلاق هنجاری، به اخلاق فضیلت‌مند و وظیفه‌نگر، جهت و صبغه‌ای سازنده و جهت‌دهنده می‌دهد. دیدگاه وی استوار بر مبانی کلامی، عرفانی و فلسفی است و او با استفاده از این دیدگاه، با ارائه‌ی مبانی تربیت اخلاقی؛ تغییرپذیری خلق، نیت و اعتدال‌جامع و اصول هدایت‌گر بشر؛ استفاده از کلام وحی وکلام و سنت معصومین، فرد را در رسیدن به خودآگاهی و خداآگاهی و نائل‌شدن به کمال حقیقی یاری می‌رساند.بنابراین درباره‌ی مولفه‌های فرااخلاقی اندیشه‌های وی، می‌توان اهمیت ارزش فی‌نفسه همراه با ارزش ابزاری، واقعی‌بودن و مطلق‌بودن ارزش و در مورد مولفه‌های اخلاق هنجاری اندیشه‌های وی، قرب الهی، تحصیل خوبی از طریق تصفیه و تهذیب؛ کسب فضایل و رفع رذایل، با استفاده از عبادت و اخلاق را نام ‌برد و در مورد مولفه‌های تربیت‌اخلاقی، در کنار تربیت عرفانی، می‌توان تغییرپذیری خلق، اعتدال‌جامع، نیت، امتیاز معارف وحیانی بر برهانی، ضرورت دین در افزایش قوه‌ی تفکر و سازندگی اجتماعی را نام برد. هر‌چند هر دو فیلسوف به فرد، رشد فردی، تجربه، آزادی، جامعه و بهسازی جامعه بذل توجه داشته‌اند، فیض تحت تأثیر تعالیم دینی از بعدی الهی و معنوی به این مسائل می‌نگرد و بر همین اساس به ارائه‌ی راه‌کارهای موثری برای تربیت و خودسازی فرد و بهسازی جامعه می‌پردازد. درحالی‌که در آراء دیویی جنبه‌های روحانی و معنوی الهی تربیت اخلاقی نادیده گرفته‌شده‌است و ارزش‌ها و اخلاقیات در سطح سازگار کردن انسان با محیط طبیعی و اجتماعی فرو کاسته شده است.

هدف پژوهش حاضر بررسی و مقایسه ساختار شخصیت انسان از دیدگاه علامه طباطبایی و فروید است.طرح این تحقیق،کیفی است.تحلیل محتوای آن قیاسی و با رویکرد توصیفی- تفسیری است برای جمع آوری اطلاعات، از بیست جلد کتاب های تفسیر المیزان،شیعه در اسلام،تعالیم اسلام،نهایت الحکمه و بدایه الحکمه و دیگر کتاب های انسان شناسی اسلامی و فلسفی،کتاب های فروید، روانشناسی و تعدادی مقالاتی که در این زمینه وجود داشته استفاده شده است. در تحلیل محتوا ابتدا ساختار شخصیت از دو دیدگاه مشخص شد و جدول ساختار شخصیت نشان داده شد.پس از آن مقایسه مستمر داده ها صورت گرفت و داده های مشابه مشخص شدند و جدول شباهت ها ترسیم و سپس از دست بندی داده ها تفاوت آن ها مشخص گردید و جدول تفاوت ها شکل داده شد و اهداف، اصول،روش و محتوا از دو دیدگاه در تعلیم و تربیت مشخص گردید و به صورت جدول ترسیم شد. یافته های پژوهش نشان داده اند که انسان شناسی علامه طباطبایی کامل تر بوده است در زمینه ی اهداف آشنایی با مقوله ی خداوند،دین،قرآن کریم و پیام آیات در زندگی و تعلیم و تربیت مفید بوده است.اما در نظریات فروید دین، خداوند در زندگی و تعلیم و تربیت جایگاهی ندارد.

1-1-کلیات نگاه انسان به آزادی و اختیار ،به روزهای اولیه ی انسان نخستین، یعنی حضرت آدم و حوا بر می گردد .جبر و اختیار به عنوان آموزه ای مهم از نخستین مباحث عقایداسلامی، سهم زیادی از بحث های کلامی را از دانش دینی به خود اختصاص داده است . (قدردان قراملکی ،1384) در اهمیت مساله ی جبر و اختیار، باید در نظر گرفت کهتمام علوم مربوط به موضوع انسان، علوم روانی با اقسام گوناگونش ،علوم اقتصادی ،حقوقی ،اخلاقی ،سیاسی و ...زمانی می توانند خود را برای بهره برداری کامل، آماده کنند که مساله ی آزاد بودن یا مجبور بودن انسان و محدود? ی عمل او بطور نهایی روشن شده باشد .مساله ی جبر و اختیار از دیر گاه مورد توجه فلاسفه و دانشمندان بوده است .تاریخ ابتدای بحث معلوم نیست. از متفکرین گذشته، مشهورترین شخصیت علمی و فلسفی که این مساله را با اهمیت احساس کرده و بطور مفصل و منظم به آن پرداخته است، ارسطواست . پس آن که آفتاب فرهنگ یونانی غروب می کند، این مسأله نیز مانند سایر مسائل علمی و فلسفی، بایگانی می شود تا آنگاه که درخشندگی فرهنگ اسلامی به جوامع بشری می تابد .(جعفری ،1379) این مسأله از یک سو مسئله ای انسانی و از سوی دیگر الهی و یا طبیعی است. از آن جهت که موضوعش انسان است این سوال مطرح است که انسان، مختار است یا مجبور؟به این دلیل که طرف دیگر مسئله خدا یا طبیعت است، این سوال مطرح است که آیا اراده و مشیت (قضا و قدر الهی )و یا عوامل جبری (نظام علت و معلولی)طبیعت انسان را آزاد و یا مجبور نموده است؟ به همین اعتبار این مسئله یکی از عمومی ترین مسائل علمی بشری است. آدمیان همواره با این پرسش روبرو بوده اند که آیا در اعمال و رفتار خویش آزاد و مختار ند یا نه؟ در پاسخ به این پرسش ؛گروهی در ورطه جبر، فرو رفته و در پی انکار هر گونه آزادی عمل برای انسان بر آمده اند. در مقابل، جماعت دیگری بدین اعتقاد روی آورده اند که انسان در افعال و رفتار خویش از آزادی مطلق و بی قیدی برخوردار است. در این میان، گروهی تلاش نموده اند تا به دور از افراط و تفریط، تصویری معقول و خرد پسند از آزادی و اختیار آدمی، ارائه کنند. (سعیدی مهر ،1375) شایان ذکر است مسائل یاده شده با توجه به نقش بنیادین اختیار آدمی در رقم زدن سرنوشت و ساماندهی به زندگی انسان ها سبب شده تا مسأله اختیار آدمی در میان ملل مختلف و دانشمندان رشته های گوناگون علمی و پیروان و اندیشه وران ادیان به عنوان یک مسأله ی مهم و سرنوشت ساز همواره مورد توجه قرار گیرد. حاجت به بیان نیست که بحث جبر و اختیار با توجه به ماهیت آن می تواند مسئله ای نو و چالش برانگیز باقی بماند؛ از همین رو، مجموعه یافته ها و تالیفات تولید شده موید این امر است.1-2- بیان مسئلهتاکنون، کتب و مقالات مختلفی به موضوع تعلیم و تربیت اسلامی از جنبه های گوناگون پرداخته اند. تقریباَ در تمامی این کتب به یک سری از مسائل عمده در تعلیم و تربیت اسلامی اشاره شده است؛ مانند نقش عقل و خرد و اهمیت آن در اسلام، مبانی انسانی شناسی اسلامی، شیوه های تعلیم و تربیت، مراحل آن و از این نمونه ها؛ اما در این حوزه، پاره ای از مسائل اساسی همچنان بی پاسخ مانده است. از جمله این مباحث، می توان به موضوع رابطه و یا به عبارتی نسبت آزادی و تربیت در اسلام اشاره داشت. بنابراین، یکی از سوالات اساسی در حوزه ی تعلیم و تربیت اسلامی می تواند همین رابطه ی تربیت و آزادی باشد.(شمشیری ،2:1385 ).منظور از تربیت و عمل تربیتی در نظام چهارچوب آموزشی و پرورشی، فرایندی است که رکن اصلی آن، برنامه ریزی برای نیل به هدف تربیتی است. طبق این تعریف، می توان عمل تربیتی را عملی هدفدار دانست و عناصر آگاهی و اراده را در آن دخیل کرد. اگر عملی بدون برنامه ریزی و قصد قبلی، اثر تربیتی به جا بگذارد، نمی توان آن را عملی تربیتی شمرد. (اعرافی،110:1376).انسان در گستره هستی، تنها موجودی است که باید به مدد عناصری همچون عقل، دانایی و اختیار و آزادی در جولانگاه دنیا به تنظیم و تبویب امور خود بپردازد. میزان ارزش و اصالت اعمال او، بسته به آگاهی و بینش و انتخاب هایی است که در میان چند راهی ها از خود بروز و ظهور می دهد .در همه ی مکاتب و نحله های عقیدتی و فکری، خصوصاَ مکتب وحیانی اسلام، آن عملی مأجور و مثاب است که با مهندسی عقلانی و توأم با خواست واراده فرد باشد؛ بنابراین، عملی که از سر اتفاق و اکراه صورت پذیرد، فاقد هرگونه ارزش و توجهی است. در این میان، بدیهی است، تربیت که جوهره ی آن طلب و خواست فرد است، دارای اهمیت مضاعف است. درآموزه های شرع مقدس اسلام، شرط بهره مندی از حیات پاکیزه و پاداش کثیر و رسیدن به مقام رضا و قرب الهی ایمان (نیت، انگیزه) و عمل صالح یاد شده است .درحال حاضر، میان جامعه ی علمی کشور، اندیشمندان زیادی به بحث پیرامون اختیار و ارتباط آن با تربیت پرداخته اند؛ اما با بررسی و تحقیقی که از سوی نگارنده این پایان نامه به عمل آمده تاکنون پژوهشی پیرامون بررسی جایگاه و نقش اختیار در تربیت انسان از دیدگاه علامه طباطبائی صورت نگرفته است؛ از همین رو، موضوع از یک سوبا عنایت به اهمیت و حساسیت امر تربیت و نقش آن در سعادت انسان با بهره گیری از عنصر آگاهی و اراده، و از سوی دیگر، شخصیت کم نظیر علامه در جهان اسلام، محقق را برآن داشته است تا این موضوع رادر نظرگاه و اندیشه های علامه محمدحسین طباطبائی (ره)بررسی و جلوه های افکار او رادراین زمینه، برای جامعه ی تعلیم و تربیت روشن نماید.1-3-اهداف تحقیقهدف از انجام این تحقیق، بررسی و شناخت موضع و نظرگاه علامه طباطبائی (ره)در رابطه با نقش ، جایگاه و سهم اختیار و قدرت انتخاب در امر تربیت انسان است. محقّق بر آن است تا با بررسی آراء و نظرات علامه در حوز? ی جبر و اختیار، زمینه را برای درک بهتر اندیشه‌های وی در این خصوص، فراهم‌ نموده و در نهایت به ارائه‌ی چارچوبی مفهومی از تربیت انسان، در استناد به نقش و جایگاه مفاهیم جبر و اختیار بپردازد.هدف اصلیارائه چارچوبی مفهومی از تربیت از منظر علامه با ملاحظه ی نقش اختیار و قدرت انتخابگری انسان در زندگی.اهداف فرعی1.