جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه ی اخلاقی مولانا و خواجه نصیر را می توان در بررسی اولیه جزء نظریه های فضیلتگرا دانست. مولانا افعال اخلاقی را برای رسیدن به نتایجی که سعادت اخروی را تامین نموده و گاه به شکل فضایل اخلاقی چون صدق و ایثار و... معرفی می کند .و در تمامی این موارد غایت را حقیقت کمال روحی انسان می داند. به همین دلیل میتوان او را فضیلتگرا دانست. خواجه نیزسعادت را برای انسان به سعادت در قوای نفس تعریف می کند و کمال قوا را در رعایت وسط می داند . از دید وی فضیلت در وسط و اعتدال است. وی فضیلت را از موجبات سعادت می داند. اما بررسی دقیق آثار این دو عالم اخلاق نشان می دهد؛ که نظر نهایی آنها امر دیگری را تأیید می کند . از دیدگاه خواجه کمال انسان محدود به رعایت وسط نیست؛ بلکه سیر در مدارج طولی و نوعی حرکت ضمیر در نیل به تجرد بالفعل است. و آخرین مرتبه از مراتب سعادات «سعادت حقیقی» که همان "فنا " است .در واقع وی در کتب عرفانی خود ،از حد وسط ارسطویی فراتر رفته و نوعی سعادات طولی به حسب مقامات افراد را مطرح می کند.مولانا نیز هرچند در ابیاتی معیار فعل اخلاقی را این می داند که غایت آن کمال و فضیلت باشد؛ اما در نظر نهایی خود در مقام بیان انسان کامل ، می گوید اینها کسانی هستند که افعال اخلاقی خود نظیر ایثار را بی نظر به کمال و فضیلت خود، انجام می دهند.اینها اولیاء خداوندهستند و به مقام "فنا "رسیده اند. .بنابراین گرچه در مثنوی مولانا و نوشته های اخلاقی خواجه میتوان ساحات اخلاقی چون فضیلتگرایی و غایتگرایی را دید؛ اما از دید آنها تنها ساحت آخر ، که مرحله " فنا" است ساحت عالی اخلاقی معرفی می شود.

در آثار حکما، تقسیم موجود به مجرد و مادی براساس ملاک­های مختلفی صورت گرفته است. حکمای مشاء موجود مادی را به‌معنای هیولانی و منسوب به هیولا می‌دانند. منکرین هیولا مانند شیخ اشراق نیز به دوگانه مجرد و مادی در هستی معتقدند؛ اما ملاک این تقسیم‌بندی را نه هیولا بلکه امور دیگری مانند قوه و قابلیت، قبول اشاره حسی، غیبت و حضور می­دانند. ملاصدرا به اقتضای سبک و شیوه نگارشی که دارد از ملاک­های مذکور در تقسیم موجود به مجرد و مادی استفاده کرده است. در این پژوهش سعی شده است با روش توصیفی - تحلیلی ناکارآمدی ملاک­های یاد شده در ایجاد دو قطبی مجرد و مادی در نظام هستی نشان داده شود و با تکیه بر آراء و مبانی ملاصدرا مساوقت وجود و تجرد در حکمت متعالیه اثبات شود.

بعد وجودشناختی و معرفت شناختی الهیات سلبی در آثار عارفان ادیان و سنت های گوناگون عرفانی بر دو رکن استوار است: خدا و نفس. در الهیات یا یزدان شناسی سلبی، چنان‌که از عنوان آن نیز پیداست، تأکید عارفان بر جنبه های ناشناختنی و ناگفتنی خداوند یا به تعبیر دیگر سخن از ذات خداست. از ذات ناشناختنی و ناگفتنی خدا با تعابیری استعاری نظیر تهیا، واحه، عدم یا نیستی و بی نام یاد می شود. اما در آثار برخی عارفان سده های میانه ی مسیحی، هم چون مایستر اکهارت، و نیز برخی از عارفان قدر اوّل عرفان اسلامی، همچون مولانا و شمس تبریزی، در پاره ای فقرات تأکید و تکیه از ذات خدا به سوی ذات نفس میل می کند. در آثار مولانا و اکهارت، از ذات نفس با تعابیری نظیر وحدت، بساطت، تاریکی و تهیا یاد می شود. برخی صاحب نظران نظیر دنیس ترنر، از این چرخش و این ویژگی ها بر وزان الهیات سلبی یا یزدان شناسی سلبی، از تعبیر انسان شناسی سلبی سود برده اند. در این جستار، ما بحث از این چرخش نگاه و ویژگی های پیش گفته را ذیل تعبیر فنای صفاتی بررسی می کنیم. در ادامه، نخست مهم ترین مقومات و بنیادهای اخلاقی فنای صفاتی در آثار مولانا و اکهارت را بر می رسیم و سپس به دو پیامد از مهم ترین پیامدهای پارسایانه ی فنای صفاتی، یعنی فقر و تبتل (انقطاع)، در آثار این دو عارف می پردازیم. فقر آموزه ای است که در آثار هر دو عارف، به وضوح و به کرات، دیده می شود اما تبتل از مختصات و شاید از ابداعات نظام اندیشگی و ساختار الهیاتی آثار مایستر اکهارت باشد.

دوگانه‌انگاری جوهری، یکی از نظریات مهم پیرامون نفس و بدن است که با اظهارات دکارت مشهور گردید. دکارت با طرح این مسئله، بین نفس و بدن تمایز قائل می‌شود و یکی را از عالم روحانی و دیگری را متعلق به عالم جسمانی می‌داند. از آنجا که دکارت نفس و بدن را دو جوهر از دو عالم متفاوت می‌داند، در حل مشکل ارتباط بین این دو بعد ناموفق می‌شود، به گونه‌ای که بعد از مدتی دیدگاه وی به عنوان دیدگاهی غیرعلمی از سوی برخی اندیشمندان طرد می‌شود. ادوارد جاناتان لو به دنبال بررسی دیدگاه دکارت، درصدد برمی‌آید که با ایجاد برخی تغییرات در نظر دکارت، بار دیگر دوگانه‌انگاری جوهری را احیا بخشد. وی از یک طرف، مانند دکارت، نفس را از بدن متمایز می‌داند و قائل است که نفس همان بدن یا بخشی از بدن مانند مغز نیست و از طرف دیگر بر این عقیده است که نفس مالک برخی از خصوصیات جسمانی مانند داشتن مکان و سرعت است. بنابراین لو با نسبت دادن برخی خصوصیات فیزیکی به نفس، از عهده‌ی مشکل ارتباط نفس و بدن برمی‌آید، اگرچه که وی با چالش‌های دیگری برای اثبات نظر خود روبه‌رو است.

---

امام خمینی و میرزا مهدی اصفهانی از عالمان تاثیرگذار در عرصه دین می باشند، امام خمینی فقیهی عارف است و در مقابل میرزا مهدی اصفهانی بنیان‌گذار مکتبی با هدف جداسازی عرفان و فلسفه از دین می باشد و ادعای ارائه معارف اصیل اسلامی بدون هرگونه اختلاط با افکار و علوم بشری را دارد، وی فلسفه و عرفان و علوم بشری را در تضاد کامل با دین می‌داند. در این نوشتار ما در هر فصل، آراء تفکیکی وی را در کنار نظرات فلسفی و عرفانی امام خمینی بیان نموده و به مقایسه آنها می‌پردازیم. پس از بیان کلیات و همچنین ارائه روش شناسی، موضوعاتی را از نظرگاه هر یک بیان نموده و ارتباط آنها را با دین بررسی می‌نماییم؛ موضوعات شامل عقل و فلسفه، شهود، فطرت و عرفان و ارتباط هر یک با دین می‌باشد پس از آن به بررسی وحی و گزاره‌های دینی و اصول اعتقادات که شامل توحید، نبوت و معاد است؛ پرداخته می‌شود. امام خمینی عقل را بطور کلی مورد پذیرش قرار می‌دهد، اما میرزای اصفهانی عقل نوری را تنها باعث هدایت و عقل مصطلح حکما را گمراه کننده می‌داند. امام خمینی معتقد است عرفان اسلامی سرچشمه‌ای جز دین و معارف دینی ندارد. در مقابل میرزا مهدی اصفهانی تلاش می‌کند تا جدایی و ضدیت عرفان را بطور کلی با اسلام بیان کند. امام خمینی به اصول اعتقادات نیز نگاهی عارفانه داشته و میرزا مهدی نگاهی تفکیکی دارد.