جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی مواجهه با «دیگری» و سپس نقش تعیین‌کننده آن در اتخاذ رویکرد میان‌فرهنگی، در میان فیلسوفان این حوزه اهمیتی انکار ناپذیر دارد. برنارد والدنفلس، فیلسوف میان‌فرهنگیِ معاصر، مواجهه با «دیگری» را نوعی مواجهه پارادوکسیکال می‌داند که می‌توان از آن به حضورِ امرِ غایب یاد کرد. این فیلسوف آلمانی، رویکردی حداکثری نسبت به مواجهه با «دیگری» را برگزیده و راه خود را از دیگران با بیانِ «امرِ بیگانه» به جای «دیگری» جدا کرده است. «امر بیگانه» در عینِ اینکه نفیِ سوژه نبوده و ریشه در «من» دارد، به هیچ عنوان قابل فروکاست به امری آشنا یا امرِ از آنِ من و یا قابل فروکاست به نظم پیشین نبوده و نیست. در واقع تبعات مهم نظریِ این نگرش با روش «پدیدارشناسیِ امر بیگانه» همسو با اقتضائات دنیای چند صدایی معاصر و زیست امروزی است و حتی نه امروز که در کل، حیات انسانی چیزی جز حرکت مدام در-میانِ امور نبوده و به سبب بدنمندیِ انسان چنین اقتضائی ممکن گردیده است. فلسفه میان‌فرهنگیِ والدنفلس، توجه به همین مسئله با همه نوآوری‌ها و حل مسائل پیشین با بنیانی نو و بدیع می‌باشد.

مقولۀ زمان یکی از بنیاد‌ی‌ترین مفاهیم فلسفی برای هر نظام اندیشگانی است و نحوۀ شرح و تبیین آن، یکی از شاکله‌ها‌ی آن نظام را صورت‌بندی می‌کند. فلسفۀ بلوخ شکلی خاص و بدیع از متافیزیک است که مصالح ‌آن از منابع گوناگون فراهم آمده و ‌در روشی «درهم‌آمیزانه» در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. بدون شناخت مفهوم و نقش مقولۀ زمان در فلسفۀ آرمان‌اندیشانۀ بلوخ، فهم نظام فکری او ناممکن است و ازآنجاکه او از معناها و نقش‌های مختلف زمان بهره می‌گیرد، باید برای فهم معنای این مقوله در اندیشه‌اش، به انواع توصیف‌های تاریخی‌ای توجه کرد که از این مقوله شده است. این نوشتار نشان می‌دهد مقولۀ زمان در فلسفۀ بلوخ، فقط شکلی از ترتیب خطی و سادۀ سه مؤلفۀ گذشته/حال/آینده نیست که برآمده از وقوع زنجیرۀ حوادث باشد. این سه ‌مؤلفه به‌گونه‌ای هم‌زمان حضور دارند و «سپهر واقعیت» را به یک واحد یکپارچه، اما گشوده، تبدیل می‌کنند که در روندی دیالکتیکی و غیرقطعی صیرورت دارد. این متافیزیک پویشی، مجموعه‌ای از روندهای کیهانی و تاریخی را رقم می‌زند که به تابع زمانی «نه-هنوز» وابسته هستند و یک «آرمان‌جای آیندگانی» را خواهند آفرید که عاری از زمان است. الزامات توصیفی و تبیینی این نوع «آرمان‌جای» که بر فلسفۀ زمان بلوخ تحمیل می‌شود، در کنار روش‌شناسی درهم‌آمیزانۀ او، نظریۀ زمانش را دچار ناسازگاری‌های درونی و عدم‌پایبندی به مبانی ماتریالیستی نظام فکری‌اش می‌کند که نمی‌تواند جنبۀ مثبت برای یک طرح‌وارۀ متافیزیکی/هستی‌شناختی باشد.

دین را چگونه باید فهمید و در عصری که متافیزیک بدنام شده است، چه جایگاهی باید برای دین قایل شد؟ عمدۀ پیش‌فرض‌های متافیزیکی‌ای که پشتیبان الهیات سنتی بوده‌اند دیگر پذیرفتنی نیستند، اما چندان روشن نیست که مفهوم «پایان متافیزیک» را چگونه باید فهمید یا این مفهوم چه تأثیراتی بر فهم ما از دین خواهد داشت. همچنین به نظر می‌رسد که اخیراً در حوزه‌ها و رشته‌های مختلفی مانند فلسفه، روانکاوی، تاریخ و مطالعات فرهنگی علاقه به امر قدسی و امر الوهی احیا شده است. در این کتاب، فیلسوفانی پیشگام در ایالات متحده و اروپا در عین حال که زوال متافیزیک را تبیین کرده‌اند، مجالی را نشان داده‌اند که این زوال برای ظهور فهمی غیر الهیاتی از دین گشوده است.

«مَقامِ ذات» یا «هُویّتِ مطلقه» مهمترین بخشِ عرفانِ نظریِ اسلامی است. چراکه تمامِ مراتب، تعیّنات و حَضَراتِ بعدی از آن ناشی شده و هر شرح و بیانی راجع به هُوّیتِ مطلقه تمامیِ ‌لوازمِ برآمده از آن را مستقیماً و به‌نحوگسترده‌ای تحتِ تأثیر قرارمی‌دهد. هُویّتِ مطلقه، که معلوم و مشهودِ احدی نیست و موردِ توجّه‌ِ اکیدِ ابن‌عربی قراردارد، توسّطِ صدرالدین‌ قُونَوی، برترین‌ شاگردِ او، تحتِ عناوینی مانند «حیثیّتِ ‌اطلاقیِ ‌ذاتی»، «وحدت‌ِ حقیقیه‌ی حَقّی»، «جامعِ‌ بالذاتْ بینِ‌ اضداد» صورت‌بندی شد. دیگر پیروانِ مکتبِ ابن‌عربی نَظیرِ جَنْدی، فَرْغانی و عِراقی هر یک به نوبه‌ی خود در شرح و بسطِ این معنی کوشیدند. لکن در این میان عبدالرزاق کاشانی تبیینی از مقامِ ذات یا هُویّتِ مطلقه ارائه ‌داده که بیش ‌از تبیین‌ِ دیگرْ شارحین و بیش از دیگرْ جنبه‌های هُوّیتِ مطلقه بر «مَجْمَعُ‌ الاضداد» یا «جمعِ اضداد» (coincidentia oppositorum) بودنِ هُویّتِ مطلقه تأکید دارد و آن‌ را لازمه‌ی «اطلاقِ ذاتی» یا «حیثیّتِ اطلاقیِ» حَقّ می‌داند. این‌که چنین تبیینی از هُویّتِ مطلقه چه لوازمی دارد، خود موضوعی‌ است‌ که در این مقاله به ‌آن ‌پرداخته‌ خواهدشد و نشان ‌داده می‌شود ‌که تأکید بر این‌ جنبه از هویّتِ‌ مطلقه نظامِ فکریِ موجود در عرفانِ‌ نظریِ‌ اسلامی را به لحاظ مَبْنایی از نظامِ فکریِ یونان و بخصوص از نظامِ فکریِ ارسطو جدا می‌کند و به‌آن هُویّتی متفاوت و مستقلّ می‌بخشد.

اندرو فینبرگ فیلسوفی متفکر از مکتب انتقادی محسوب می‎شود. تفاوت اندیشه‎های او با بقیه متفکران مکتب انتقادی، امیدواری او به تحت سلطه درآمدن تکنولوژی و اصلاح مسیر توسعۀ آن توسط انسان است. فینبرگ به آشکارساختن پیامدهای نامطلوب تکنولوژی اکتفا نمی‎کند و رهایی از فضای تکنولوژیک حاکم را بر پایه ارزش‎های دموکراتیک مورد توجه قرار می‎دهد. او درباره تکنولوژی‎های ارتباطاتی به هویت متذبذب آنها اشاره نموده، به امکان تغییر در شکل‎گیری آنها و کاهش آسیب‎های روزافزون آن و قابلیت استفاده برای تحقق اهداف دموکراتیک اشاره می‎کند. علامه طباطبایی در نظریه ادراکات اعتباری مبنایی برای تبیین و توصیف نیازهای متنوع انسانی و نحوه شکل‎گیری ادراکات و نهادهای برآوردندۀ این نیازها را عرضه می‎کند. علامه تشریح می‎کند نیازهای طبیعی و عادت‎های اجتماعی می‎تواند برانگیزاننده توجه ادراکی انسان باشند و ما با تعمیم این بحث به کنش‎های ارتباطی، تعین نیازهای متنوع ارتباطی در تکنولوژی‎های مختلف ارتباطی را تحلیل می‎کنیم. برانگیختن توجه و ارضای افراد از ارتباط برقرارکردن در فضای مجازی، سبب نفوذ روزافزون سلطه سیاسی سرمایه‎داری گردیده است. در فضای مجازی حاضر که هم از فرهنگ تأثیر می‎پذیرد و هم بر آن اثر می‎گذارد، ارتباط مطلوب که سبب افزایش همبستگی مومنانه می‎شود، محقق نشده است. بر مبنای نظرات علامه لازم است نیازهای ارتباطی که متناسب با جهان‎بینی الهی در ادامه نیاز طبیعی ایجاد شده، بستر توجه و تدارک ادراک اعتباری را رقم زده، با حضور فعالانه در مدیریت و طراحی سرویس‎های فضای مجازی، این بستر در خدمت سبک زندگی مومنانه قرار دهیم. در این مقاله میزان تلائم اندیشه‎های فینبرگ و علامه طباطبایی برای تحلیل و نقد جهت‏گیری رسانه‏ها و تکنولوژی‎های ارتباطی مورد بحث قرار می‎گیرد.