جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خلافت الهی انسان از منظر فریقین در سه حوزه اصلی بحث ‌برانگیز بوده است که عبارت‌اند از: 1. منظور از خلیفه و مستخلفٌ‌­عنه، 2. مصداق یا مصادیق خلیفه، 3.­ شئون مختلف خلیفه. تبیین هرکدام از موارد پیش‌گفته در مسأله خلافت، دارای لوازم و آثار معرفتی است که در ایجاد هندسه معرفتی هر فرد مؤثر بوده و موضوعات معرفتی دیگر را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. از این جهت مسأله اصلی در مقاله حاضر، بیان چگونگی ارتباط و تلازم بین بحث خلافت الهی انسان و مسأله عصمت انبیاء و اولیاء (ع) از منظر مفسران و اندیشمندان فریقین است. در این خصوص با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و با رویکرد تحلیلی‌ـ‌ تطبیقی، در می‌یابیم که هرکدام از نحله‌های تفسیری، اعم از کلامی، فلسفی و عرفانی، مسأله عصمت را نیز مبتنی بر دیدگاه خود نسبت به مسأله خلافت انسان در قرآن کریم توضیح داده‌اند؛ به عبارت دیگر، مفسرانی که از منظر کلامی به موضوع خلافت انسان نگریسته‌اند، در تبیین مسأله عصمت نیز با استناد به ادلّه عقلی و نقلی به توضیح آن دست یازیده‌اند؛ اما کسانی که مواجهه فلسفی یا عرفانی با این مسأله داشته‌اند، مسأله عصمت و حدود و ثغور آن را نیز بر اساس قواعد عقلی و هستی‌شناسانه یا بر اساس ذوق عرفانی خویش بیان کرده‌اند. این پژوهش نشان می‌دهد حداقل پاره‌ای از موضوعات معرفتی، متأثر از نوع نگاه به مسأله خلافت انسان در قرآن کریم است.

تفسیر صحیح آیات قرآن بویژه آیات دارای معانی متشابه، متوقف بر بکارگیری فنون و دانش‌های گوناگونی است که در این میان توجه به بلاغت همواره مد نظر مفسران بوده و هست. حال سوال اساسی آن است که تفاوت دو رویکرد تاویلی و ظاهرگرایی در نقش‌دهی به دانش بلاغت و فنون آن در فهم مراد خداوند به ویژه در آیات موهم جسمانیت چیست و تحلیل آن کدام است؟ رهیافت این پژوهش که بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای به توصیف وتحلیل رویکرد مفسران در آیات موهم تجسیم و حرکت پرداخته، این است که در تببین این دسته از آیات، مفسران تاویلی و ظاهرگرا به دو گونه عمل کرده و هریک در راستای توجیه دیدگاه خود در تفسیر آیات، به ویژه آیات موهم جسمانیت، به بلاغت و به ویژه مجاز نقش‌سپاری کرده‌اند و در ادامه؛ توجه یا عدم توجه به فنّ مجاز بعنوان رکنی از اصول و قواعد بلاغی، منتهی به دو رویکرد تأویلی و ظاهرگرایی در تفسسیر آیات شده است. دیگرآنکه تعدّد نظرات ادبی مفسران موافق تاویل، ناشی از برداشت متفاوت تفسیری آنان از این آیات نیست؛ بلکه تنوّع اصول و قواعد بلاغی حاصل از آراء ادبی مفسران، یکی از مباحثی است که برای دوری از جسمانیت خداوند به آن استدلال شده‌است.

شيخيۀ باقريه منسوب به ميرزامحمدباقر همداني جندقي هم‌اکنون در برخي از مناطق مرکزي ايران پيرواني دارد. با اين وجود از عقايد و ديدگاه‌ها و آثار اين گروه، منابع مکتوبِ زيادي در دسترس نيست. ازجمله يافته‌هاي پژوهش آن است که ميرزامحمدباقر همداني، در روش پيرو مشرب اخباري‌گري با تفاسير خاص شيح احمد احسائي و سيدکاظم رشتي است، و انديشه‌هاي حاج محمد کريم‌خان کرماني را پذيرفته است؛ اما در مسئلۀ ناطق واحد شيعي، به‌شدت مخالف شيخيه کرمان است و حتي آنها را در اين باب تکفير مي‌کند. اين مکتب، در مسئلۀ معاد قائل است به اینکه در روز قيامت بدن اصلي محشور مي‌شود و بدن عارضي از بين مي‌رود؛ و همچنين معراج پيامبر اسلام(ص) را به‌صورت روحاني پذيرفته است. مکتب شيخيۀ باقريه آل محمد(ص) را واسطۀ فيض خدا در آفرينش جهان مي‌داند و معتقدند که ائمة اطهار(ع) نه آنکه محل مشيت خدا باشند؛ بلکه عين مشيت و اراده او هستند و دليل اين امر را معصوم بودن اهل‌بيت(ع) مي‌دانند. اين ديدگاه يکي از عوامل غلوآميز دانستن شيخيه و تکفير آنها دانسته شده است. ادعاي شيخيه در باب رکن رابع و ناطق واحد يکي از زمينه‌هاي مهم زايش بابيت و بهائيت از درون انديشه شيخيه است. شيخيۀ باقريه با رد نظريه ناطق واحد شيخيۀ کرمان و برائت از بابيت و بهائيت، راه خود را تا حدودي از ساير شيخيه جدا کرده است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصيفي، تحليلي و اسنادي به‌ نقد و بررسي آراي کلامي مکتب شيخيۀ باقريه مي‌پردازد.

یکی از حوادثی که جهان و جهانیان را برای برپایی قیامت آماده می‌سازد، «نفخ صور» است. بر اساس آیات و روایات با دمیده شدن در صور همه اهل آسمان‌ها و زمین صاعقه‌زده می‌شوند. در آیه 68 سوره زمر اطلاقِ «صَعِقَ» بر عموم، با تعبیر «إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ» مقید گشته است. در حقیقی یا مجازی بودنِ معنای این تقیید و بر فرض حقیقی بودنِ استثنا، در مصادیق آن، میان مفسران فریقین اختلاف‌نظر وجود دارد. تحقیق حاضر آراء مفسران فریقین را بر اساس تحلیل مفاهیم و عناصر موجود در متنِ آیه، بررسی انتقادی نموده است. نگارندگان، دیدگاهی که استثنا در این آیه را از نوع حقیقی و متصل دانسته است اثبات نموده­اند. نظرگاه‌هایی چون استثنا بودنِ پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، اهل‌بیت ایشان، اهل معرفت، شهدا و انبیا، مؤیَّد با شواهد قرآنی، روایی و عقلی تشخیص داده شد. نظریه‌هایی چون استثناءِ فرشتگان، حضرت موسی علیه‌السلام، ارواح و ... نقد گردید و دلالت آن به حقیقتِ امر مخدوش شناخته شد.

تعبیر نوساخته «توحید عملی» برخی را بر آن داشته است که تقسیم توحید به نظری و عملی را یکی از تقسیماتی بدانند که جایش در مباحث علم کلام خالی است و باید در کلام، جانمایی شود. مقالۀ حاضر با روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی بر اساس منابع کتابخانه‌ای ‌در صدد نقد ادعای پیش‌گفته است و با نقد شواهد و مستندات این ایده‌‌ نتیجه گرفته است که توحید عملی در هیچ یک از سه معنای «رفتار موحدانه»، «معرفتِ منتهی به رفتار موحدانه» و «گزاره‌های انشایی برگرفته از توحید نظری» نمی‌تواند موضوعی از مسائل علم کلام باشد. نویسندۀ مقالۀ حاضر تقریری از معنای دوم توحید عملی ارائه داده است که می‌تواند در علم کلام گنجانده شود؛ اما این تقریر مرادِ ایده‌پرداز نبوده است. کلامی دانستن این تعبیر با استناد به کاربرد معاصران، مردود دانسته شده و قیاسِ دوگانۀ توحید نظری‌‌ـ‌‌عملی به دوگانه‌های مشابه در حکمت، اخلاق، عرفان و دوگانۀ عقل نظری ‌ـ‌ عملی، قیاس مع‌‌الفارق شمرده شده است. در نهایت، با اشاره به موضوع و رسالت علم کلام و ملاک تمایز علوم،‌ ثابت شده است که توحید عملی با تعریفِ پیشنهادیِ «هرگونه گرایش، خلق و رفتار به مقتضای توحید نظری یا کشش، منش و کنش موحدانه مطابق با بینش توحیدی»، نمی‌تواند در علم «کلام» جانمایی شود؛ همچنان که توحید به معنای «اعتقاد به یکتایی خداوند، در همۀ مراتب و عمل به مقتضای این اعتقاد» موضوع علم کلام نیست.

شیخیه باقریه منسوب به میرزا محمد باقر همدانی جندقی هم‌اکنون در برخی از مناطق مرکزی ایران پیروانی دارد؛ و با این وجود از عقاید و دیدگاه‌ها و آثار این گروه، منابع مکتوبِ زیادی در دسترس نیست. پژوهش حاضر به‌ نقد و بررسی آرای کلامی مکتب شیخیه باقریه، با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و اسنادی می‌پردازد. ازجمله یافته‌های پژوهش آن است که میرزا محمدباقر همدانی، در روش پیرو مشرب اخباری‌گری با تفاسیر خاص شیح احمد احسایی و سید کاظم رشتی است و اندیشه‌های حاج محمد کریم‌خان کرمانی را پذیرفته است اما در مسئله ناطق واحد شیعی به‌شدت مخالف شیخیه کرمان است و حتی آن‌ها را در این باب تکفیر می‌کند. این مکتب، در مسئله معاد قائل به بدن اصلی شده است که در روز قیامت بدن اصلی محشور می‌شود و بدن عارضی از بین می‌رود و هم‌چنین معراج پیامبر اسلام(ص) را به صورت روحانی پذیرفته است . مکتب شیخیه باقریه آل محمد را واسطه فیض خدا در آفرینش جهان می‌داند و معتقدند که ائمه اطهار نه آن‌که محل مشیت خدا باشند، بلکه عین مشیت و اراده او هستند و دلیل این امر را معصوم بودن اهل‌بیت می‌دانند. این دیدگاه یکی از عوامل غلوآمیز دانستن شیخیه و تکفیر آنها دانسته شده است. ادعای شیخیه در باب رکن رابع و ناطق واحد یکی از زمینه‌های مهم زایش بابیت و بهائیت از درون اندیشه شیخیه است. شیخیه باقریه با رد نظریه ناطق واحد شیخیه کرمان و برائت از بابیت و بهائیت، راه خود را تا حدودی از سایر شیخیه جدا کرده است.

بررسی انتقادی و بنیادین اصول موضوعۀ هر علمی، به شناخت و پیشرفت آن علم کمک می‌کند. «تعریف» به عنوان یک علم پیشین، از پیش‌فرض‌هایی برخوردار است. بررسی و تجدید نظر در این اصول، با توجه به مشکلات تعریف اجتناب‌ناپذیر است، زیرا این منطق با برخی پایه­های فلسفۀ اسلامی ناسازگار است و پاسخ‌گوی نیاز فلسفه نبوده؛ از این رو، محکوم به زوال خواهد بود. اکنون سؤال اصلی این جستار آن است آیا مبانی فلسفی منطق ارسطویی قابل قبول است؟ این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، نخست اصول موضوعۀ منطق ارسطویی را تببین کرده و سپس، به بررسی و نقد این اصول پرداخته است و تعارض‌های این اصول را با حکمت متعالیه بیان نموده و سرانجام، ناکارآمدی این نظام منطقی را به نمایش گذاشته و در پایان، نظامی کارآمد بر پایۀ تفکّر سیستمی پیشنهاد داده است.

برخی معتقدند أجل انسان، از پیش برایش مقدر شده و گریزی از آن نیست؛‌ انسان به هر نوع مرگی از دنیا برود، همان مرگ برایش مقدر بوده است. اما بر اساس ظاهر برخی آیات قرآن و روایات، خداوند برای هر انسانی دو أجل معلق و مسمّی مقدر کرده است. تفسیر دو أجل به أجل انسان در دنیا و برزخ یا قیامت، و نیز تفسیر دو أجل به أجل رفتگان و أجل باقی‌ماندگان، با ظاهر آیات و روایات سازگار نیست. تفسیر دو أجل در چهارچوب قانون علیّت و به عنوان أجل مشروط (با فرض نقص در علت تامه) و أجل مطلق (فرض حصول علت تامه)، در واقع انکار وجود دو أجل برای انسان است. تفسیر دو أجل به أجل طبیعی و اخترامی، نزدیک‌ترین تصویر به آجالی است که در قرآن و روایات ترسیم شده است؛ اما نمی‌توان أجل مسمی را به أجل طبیعی تفسیر و معنا کرد. أجل مسمی، مهلت اولیه‌ای است که خداوند در آغاز خلقت انسان برایش مقدر کرده است و علم آن را به هیچ کسی حتی انبیاء و اولیاء نداده است؛ حکمت الهی این مهلت را تعیین کرده و ضرورتاً به معنی مهلت رسیدن به سن پیری و کهولت بدن نیست. در أجل مسمی تثبیت یا تجدید نظر شامل تقدیم و تأخیر راه دارد که بر اساس حکمت الهی و وابسته به افعال انسان خواهد بود. اگر أجل معلق، حتمی و مقضی شود، فرد به أجل مسمای خود نرسیده است. در برخی انسان‌ها، أجل مسمی، قطعی و حتمی (=مقضی) می‌شود.

علم کلام در گذر زمان، شاهد تحولات زیادی بوده است. این امر باعث شده است تا متکلمین در تبیین مسائل کلامی، روش ها و ساختار کلامی خاصی را استفاده نمایند. فضای حاکم بر عصر متکلّم و شرایط جامعه و همچنین شوق اکثریت مردم در فهم صحیح از مباحث دین، در پیدایش مکاتب کلام اسلامی مؤثر بوده است. نبود آثاری مدون پیرامون بررسی مسائل، روش و ساختار کلامی در مقایسه میان متکلمین عقل گرا و نقل گرا در کلام اسلامی منجر به بررسی گزینش کتب کلامی شیخ مفید، فاضل مقداد و علامه مجلسی در فصل اول و توصیف و تحلیل روش و مسائل و ساختار کلامی آن ها در فصول دیگر شده است. گزینش روش متناسب با موضوع، تصویر عقلائی از صفات الهی، تقسیمات موضوعی و ... از موارد اتفاق و غلبه کاربرد استدلالات عقلی در تجزیه مسائل، کیفیت و کمّیت آن، میزان پردازش و ... از اختلافات شیخ مفید و فاضل مقداد با علامه مجلسی، از جمله نتایج حاصل از این نوشتار است.

عرفان‌های هندی اصیل و نوپدید را می‌توان برخاسته از متون ودایی دانست؛ ولی آنچه امروزه مشاهده می-شود، کم‌رنگ شدن مسئله الوهیت در عرفان‌های نوظهور هندی‌‌ است. در این عرفان‌ها آنچه در ابتدا خودنمایی می‌کند نظریاتی هست که انسان را محور هستی می‌داند؛ ولی با بررسی دقیق می توان فهمید که رهبران فرق، پیروان را تنها به سوی خود می‌خوانند و خود را در محوریت قرار می‌دهند. در بررسی ادیان هندی از گذشته تا به امروز الوهیت از یک وجود غیب الغیوبی به وجودی مادی تنزل می‌یابد و ویژگی‌های انسان با توجه به تمایلات نفسانی توصیف می‌شود. اوشو جایگاه خدا را در عشق جنسی و گاهی همان موضع سرور می‌داند و معتقدست که اساس هستی بر رابطه جنسی بنیان شده است. سای‌بابا تمام همت و آموزه‌های خود را برای آرامش انسان به‌کار می‌گیرد و شادی بخشیدن به پیروانش که به او تعلق دارند را هدف بزرگ خود می‌داند. در ادیان کهن تکامل انسان، در گرو دوری از تمایلات نفسانی و انقطاع از دنیاطلبی عنوان شده است؛ اما در مکاتب نوظهور هندی مسئله الوهیت نادیده گرفته شده است و شعارهای انسان‌محوری سرداده می‌شود؛ برای تکامل، نه‌تنها تمایلات و شهوات انسانی کنار گذاشته نمی‌شود بلکه سعادت و تکامل در گرو اسیر شدن در این امیال تعریف می‌شود. اوشو تکامل را در رابطه بی‌حدومرز جنسی می‌داند. در هیچ‌کدام از ادیان هندی مبدأ و معادی برای انسان توصیف نشده است و تمامی زندگی در همین دنیا و یا عالمی شبیه به آن خلاصه می‌شود. اگرچه دربرخی متون به‌طور مبهم از تکامل و رهایی انسان و ورود به قلمرو خدایان بحث می‌شود؛ ولی رفته-رفته این نظریات کنار گذاشته می‌شود؛ موضوع تناسخ در اندیشه‌های هندی ورود می‌یابد. جریان‌های اخیر معنوی شباهت کمی به ادیان اصیل دارند؛ درواقع این عرفان‌ها را باید عرفان‌های نوپدید غربی دانست که از واژه‌ها و اصطلاحات هندی برای جذابیت استفاده نموده است. رهبران این فرق فقط، روانشناسانی هستند که متأثر از اندیشه‌های امانیستی و غربی، آموزه‌هایی را ارائه می‌کنند؛ چراکه همواره نگاه نو به خدا، هستی و انسان طرفداران زیادی داشته است و آنچه مهجور مانده، «حقیقت» هست.